aksa-yı meratib / aksâ-yı merâtib

• Rütbelerin, mertebelerin en büyüğü.

ala-meratibihim / alâ-meratibihim

• Rütbesine ve derecesine göre sırasıyla.

albay

• Yarbay ile tuğgeneral arasındaki askeri rütbede olan üstsubay.

apolet

• Askerî üniformaların omuz kısmına takılan ve rütbeyi belirten sembol, işaret.

apulet

• Askerlerin, sınıf ve rütbelerine göre sırma, ipek veya yünden omuzlarına taktıkları saçak. (Fransızca)

assubay

• Ask: Çavuş, üst çavuş ve başçavuş diye rütbeleri olan, ücret alan ve resmi elbise giyen askerdir.

ast

• Alt.
• Birinin emri altında olan kimse, mâdun.
• Askerlikte rütbe veya kıdemce küçük olan asker.

balapervazane

• Yüksekten uçar gibi.
• Çok yüksek rütbelilere yakışır şekilde.

bengah

• Keçeden yapılmış olan Türkmen evi. (Farsça)
• Âmirlere ve büyük rütbeli şahıslara ait çadır. (Farsça)

ber-belend

• Çok yüksek yer veya rütbe. (Farsça)

beraat-ül istihlal / berâat-ül istihlâl

• Bir eserin içindekilerini güzel bir başlangıçla baş tarafında anlatmak. İyi bir alâmet. Güzel bir başlangıç.
• Bir ibarede müradif ve mukni birkaç kelime bulunması, hüsn ve insicamdaki ibarenin vech-i mergub üzere te'lif ve terkibi.
• Maaş, rütbe, nişan için hükümetçe bildirilen

berat

• Nişân. Rütbe. İmtiyaz ve taltif için verilen resmi kâğıt.

berevat / berevât

• (Tekili: Berat) Eskiden bir kimseye nişan, rütbe veya imtiyaz verildiğini bildiren fermanlar.

bülend-paye / bülend-pâye

• Rütbesi yüksek, pâyesi bülend olan. (Farsça)

cay-gah / cay-gâh

• Mevki, makam, rütbe. (Farsça)
• Yer, mekân. (Farsça)

cemreviyye

• Divân şairleri tarafından bayramlar, baharlar gibi cemre sebebiyle, muasır olan büyük makamlı ve rütbeli kişiler için yazılan şiirler.

derece

• (Çoğulu: Derecât) Yukarıya çıkacak basamak.
• Dairenin bölündüğü dilim. 360 kısmın beheri ki, açıları ölçmeye yarar.
• Termometrenin bölündüğü kısımların beheri. Mertebe, paye.
• Miktar, rütbe.

devletli

• Eskiden vezir ve müşir gibi büyük rütbeli kimselere verilen bir ünvan. (Farsça)

divan-ı harp

• Harp divanı. Yüksek rütbeli askerlerin harp mes'eleleri veya harp suçluları hakkında işler için toplandıkları meclis.

ecille

• (Tekili: Celil) Fazilet, ilim ve rütbe itibariyle daha yüksek olanlar. Büyükler.

ekabir / ekâbir

• (Tekili: Ekber) En büyükler. Pek büyükler. Devlet ricali. Rütbece büyük olanlar.

elkab

• (Tekili: Lakab) Lakablar, namlar. Rütbe ve makam sahiblerinin derecelerine göre söylenen ve çok zaman hürmet ifâde eden isimler.

emir-ül ma'

• Amiral. Deniz kuvvetlerinde albaydan büyük rütbede bulunan subaylar.

erbaş

• Ask: Subay ve assubayların dışında kalan rütbeli asker.

erkan-ı askeriye / erkân-ı askeriye

• Yüksek rütbeli askerler. Zabitler, subaylar.

feyz

• (Çoğulu: Füyuz) Bolluk, bereket.
• İlim, irfan. Mübareklik.
• Şan, şöhret.
• İhsan, fazıl, kerem. Yüksek rütbe almak.
• Suyun çoğalıp çay gibi taşması. Çok akar su.
• Bir haberi fâş etmek.
• İçindeki düşüncesini izhar etmek.

forma

• Cüz. Kısım. Parça. (Fransızca)
• Şekil. Biçim. Askeri nişan. Rütbe işareti. (Fransızca)
• Bükülünce 8, 16, 32 sayfa olan kitap dizgisi. (Fransızca)

hacegan / hâcegân

• (Tekili: Hâce) Hocalar. (Farsça)
• Eskiden yüzbaşı rütbesi karşılığında sivil rütbe. (Farsça)
• Bâb-ı Âli kalemleri efendilerinden hususi bir rütbe taşıyan adam. (Farsça)

hacegan-ı divan-ı hümayun / hâcegân-ı divan-ı hümayun

• Eskiden devlet dairelerindeki yazı işlerinin başında ve bir takım mühim memuriyetlerde bulunanlar hakkında kullanılan bir tâbirdi. İkinci Mahmud zamanında yenilikler yapılıp memuriyete mahsus rütbeler ihdas olunurken hâcegânlık da rütbe sayılmış ve bunlara ait nişanla, resmi günlerde giyecekleri elb

haris-i cah / harîs-i câh

• Mevki, makam ve rütbe düşkünü.

hem-paye

• (Çoğulu: Hempâyegân) Bir pâye ve rütbede olanların beheri. (Farsça)

hırs-ı cah

• Makam ve rütbe hırsı.

hiyerarşi

• Mevkilerin, salâhiyeterin ve rütbelerin önem sırası. (Fransızca)
• Sıra gözetilerek yapılan herhangi bir tasnif. (Fransızca)
• Huk: Aynı teşkilâta bağlı kişiler arasında yukarıdan aşağıya bir kontrol imkânı veren ve bu suretle astı üste bağlayan alâka. (Fransızca)

hubb-u cah

• Şöhret düşkünlüğü, makam sevgisi. Rütbe hırsı. (Farsça)

i'tila / i'tilâ / اعتلا

• (Ulüv. den) Yükselmek. Yukarı çıkmak.
• Yüksek rütbelere çıkmak.

• Yükselme. (Arapça)
• Yüksek rütbeye ulaşma. (Arapça)

ilbas-ı hil'at

• Hil'at giydirmek. (Üst elbisesi demek olan hil'at; padişahlar ile sadrazam ve vezirler tarafından memurlarla, âyân ve eşrâfa, taltif makamında giydirilirdi. Sonradan bunun yerine rütbe ve nişan verilmeğe başlanmıştır.)

ilmiye rütbeleri

• İlmiye denilen ulema sınıfına mahsus rütbeler. Rütbeler, aşağıdan üste doğru şöyle idi: Müderrislik, kibar-ı müderrisîn, mahreç mevleviyeti, bilâd-ı hamse mevleviyeti, Haremeyn-iş şerifeyn mevleviyeti, İstanbul kadılığı, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği.

izzet-i rütebi / izzet-i rütebî

• Rütbeden gelen izzet; rütbe ve makam açısından çok büyük ve üstün olma.

izzetlu / izzetlû

• Şeref ve itibar sahibi.
• Eskiden belirli bir mevki ve rütbe sahiblerine verilen ünvan.

kadr

• Değer, itibar, onur, haysiyet, meziyet.
• Rütbe, derece.

kaim-makam

• Birinin yerine geçen. Kaymakam. Bir kazayı (İlçe) idâre eden memur. Osmanlılarda, binbaşı ile miralay arasındaki askeri rütbe. Yarbay.

kazasker

• İlimde bir rütbe.

kempaye

• Rütbe ve derecesi düşük. Pâyesi düşük olan. (Farsça)

kibar

• (Tekili: Kebir) İnce ve nârin yapılı. Terbiyeli ve nezaket sahibi. Hassas.
• Kebirler. Büyük rütbeliler. Büyükler.

kıdem

• Öncelik ve eskilik.
• Evveli bulunmamak. Ezeli olmak.
• Başkasından daha önce olmak. Zamanca daha evvelki olmak. Rütbece daha yüksek olmak.
• Cenab-ı Hakkın "Kıdem" sıfatı, yâni; ebedî ve ezelî oluşu.

• Üst düzey, seviye, rütbe.

kolağası

• Eskiden mevcud olan yüzbaşı ile binbaşı arasındaki rütbe. (Türkçe)

maiyyet

• Beraberlik. Arkadaşlık.
• Yüksek rütbeli bir kimsenin emri altında bulunan hey'et.
• Yan. Nezd.

makam

• Durulacak yer.
• Rütbeli yer.
• Câh. Mesned. Mansab.
• Musikide usul. Tempo.

makam-ı müşiriyet

• Mareşallik rütbesi.

mansab

• (Mınsab) Rütbe.

mansıb

• Mevki, konum, rütbe.

mehter

• (Mih-ter) Daha büyük. (Farsça)
• Reis. (Farsça)
• Seyis. Osmanlı askeri mızıkası ve buna mensub müzikçiler. (Farsça)
• Vaktiyle Bâb-ı âli çavuşu. (Farsça)
• Rütbe, nişan veya vazife alanların evlerine müjde götürenler. (Farsça)
• Tanzimattan önce Pâdişah çadırını kurmağa vazifeli asker. (Farsça)
• At uşağı.(Farsça)

mekin / mekîn

• Yüksek rütbe sâhibi. Vakarlı. Temkinli. Nüfuz ve iktidar sahibi.
• Yerleşmiş. Oturmuş. Sâkin, Muhkem.

menasıb

• (Tekili: Mansıb) Devletin başlıca hizmetleri. Makamlar, rütbeler, pâyeler.

menkub

• (Nekbet. den) Dert ve meşakkatlere mâruz kalmış olan.
• Rütbe ve haysiyyetten düşmüş olan.

menzilet

• Derece, pâye, rütbe, mertebe. Yükseklik derecesi.
• Konak yeri, inecek yer. Hane, ev.

meratib / merâtib / مراتب

• Rütbeler, mertebeler. (Arapça)

mertebe

• Derece. Basamak. Rütbe. Pâye.

• Derece, basamak.
• Pâye, rütbe.
• Miktar.

mesabe

• Derece. Menzile. Rütbe.
• Sevab yeri.
• Merci, melce'.

• Derece, rütbe, kadar.

mesanid

• (Tekili: Mesned) Mesnedler. Dereceler. Rütbe ve mevkiler.

mesanid-i aliye / mesanid-i âliye

• Yüksek rütbeler, âli mevkiler.

mualla

• Yüksek, yüce, âli. Makamı ve rütbesi yüksek.

mülazım

• Bir kimseye bağlı gibi olan.
• Maaşsız acemilik hizmeti.
• İlmiyyede: Medrese tahsilini bitirip icazet alan. Stajyer.
• Eskiden askerlikte yüzbaşıdan aşağı rütbelerin derecesi, ünvanı.

müşir / müşîr / مُش۪يرْ

• Emreden, işaret eden, bildiren.
• Mareşal. En büyük ünvanı taşıyan asker. Silâhlı kuvvetlerde, kaide olarak barış zamanında orgeneral rütbesine kadar terfi etmek mümkündür. Mareşal rütbesi, ancak muharebe sırasında ve bir meydan muharebesi kazanmış olan generallere verilir. Asıl vazife

• En yüksek rütbeli asker.

müşiriyet makamı / müşîriyet makamı

• Mareşallik rütbesi.

müterettib

• Sıralı, rütbeli.

nasb

• Dikme. Bir rütbe alma. Bir memurluğa tayin edilme.
• Gr: Arapçada kelimenin i'rabının mensub ( üstün) olması, yani; (e, a) diye okunuşu.

• Dikme, bir rütbe alma, bir memurluğa atama. Bazı Arapça kelimelerin sonunun üstünlü olma durumu.

nedim / ندیم

• Padişahların ve yüksek rütbeli devlet ricalinin sohbet arkadaşı. (Arapça)
• Güzel hikaye anlatan. (Arapça)

paşa

• Sivillerle askerlerin ileri gelenlerinin bir kısmına verilen resmi ünvandı. Osmanlıların ilk devirlerinde bu ünvan, hânedân mensublarıyla yalnız bir kısım idare adamlarına verilirken sonradan askeriden "mir-i liva" ve daha yüksek rütbede olanlarla; mülkiyeden vezir, beylerbeyi, mir-i miran ve mir-ül

paye / pâye / پایه

• Rütbe, derece. (Farsça)
• Merdiven ayağı. (Farsça)
• İlim sahibi olanların bir derecesi. (Farsça)

• Mertebe, rütbe.

• Rütbe, basamak, derece.

• Rütbe, derece. (Farsça)
• Basamak. (Farsça)

payedar / payedâr

• Rütbeli, pâyeli, itibarlı. (Farsça)

payedari / payedârî

• İtibarlılık, rütbelilik, pâyedarlık. (Farsça)

paygah / paygâh

• Derece, mertebe, rütbe. (Farsça)

radde

• Derece. Rütbe. Sıra. Kerte. Mertebe.
• Aşağı yukarı.
• Fayda, menfaat.
• Çizgi, hat.

rical

• Erkekler, adamlar.
• Yaya olanlar.
• Rütbeli, mevki sahibi kimseler, hadis ravileri.

rif'at

• Yükseklik. Yüksek ve büyük rütbe sahibi olmak, âlişan olmak.

rütbe-i ali / rütbe-i âli

• Yüksek, yüce bir rütbe.

rütbe-i kabiliyet

• Kabiliyet rütbesi, derecesi.

rütbe-i maneviye / rütbe-i mâneviye

• Mânevî rütbe.

rütbe-i risalet

• Peygamberlik rütbesi.

rütbeşinas

• Derece bilir. Rütbe tanır. (Farsça)

rütbeten / رُتْبَةً

• Rütbe ve değer açısından.

• Rütbece.

• Rütbece.

rüteb

• (Tekili: Rütbe) Rütbeler, dereceler.

rüteb-i askeriye

• Askerlik rütbeleri.

rutebi / rutebî

• Rütbelere ait.

rütebi / rütebî

• Rütbeye dair ve rütbelere mensub.

• Rütbelerle ilgili.

sabık / sâbık

• Geçmiş. Önceki.
• Zamanca veya rütbece ileride olan.
• Eskiden işlenmiş suç.

serdümen

• Gemilerde baş dümenci, dümen kullanmakla vazifeli tayfa. Eskiden harp gemilerinde çavuştan yüksek bir rütbe.

şeref-i manevi / şeref-i mânevî

• Mânevî şeref, rütbe.

şeyhülislam / şeyhülislâm

• Osmanlı Devleti zamanında dînî meselelerle şerîat mahkemelerine bakan en yüksek rütbeli din adamı.

tafra

• Yukarıya sıçrama atlama.
• Yukarıdan atıp tutma.
• İlmiye sınıfında rütbe ve derece alma.

temekkün

• Mekânlanmak. Yerleşmek. Yer tutmak.
• Vakar ve temkin sahibi olmak.
• Sultan yanında rütbe sahibi olmak.

terfi' / terfî' / ترفيع

• Yükselme. Yukarı kaldırma. İ'lâ etme.
• Talebenin sınıf geçmesi.
• Rütbe alma. Rütbe verme.

• Yükseltme. (Arapça)
• Rütbesini yükseltme. (Arapça)
• Bir üst sınıfa geçme. (Arapça)
• Terfî' etmek: (Arapça)
• Yükselmek. (Arapça)
• Rütbesi yükselmek. (Arapça)
• Bir üst sınıfa geçme. (Arapça)

terfian

• Rütbesi yükseltilerek, rütbe alarak, terfi ederek.

terfiat / terfiât

• (Tekili: Terfi') Terfiler. Rütbe vermeler. Rütbe almalar.
• Yukarı kaldırmalar, yükseltmeler.

tevcih / tevcîh / توجيه

• Döndürmek, yöneltmek.
• Tefsir etmek.
• Birisini bir tarafa göndermek.
• Rütbe vermek.
• Bir kimseye söz atmak.
• Edb: İki zıd mânaya gelebilen ve birbirinin zıddı mânada söz kullanmak.

• Yöneltme, yönlendirme. (Arapça)
• Yorumlama. (Arapça)
• Rütbe verme. (Arapça)

tevcihat / tevcihât

• (Tekili: Tevcih) Verilmiş rütbeler. Tevcihler.
• İşaret eden mânalar.

ula

• Birinci, ilk, evvel.
• Eskiden vezirlikten sonra gelen sivil rütbe.

ulüvv-ü rütbe

• Rütbenin, derecenin yüksekliği.

ümera

• (Tekili: Emir) Emirler, beyler. Seyyidler. şerifler.
• Yüksek rütbeli zabitler.

valacah / vâlâcâh

• Mevkii yüce, rütbesi yüksek olan. (Farsça)

vesile

• (Vâsile) Bahane, sebeb.
• Fırsat.
• Elverişli durum.
• Vasıta. Yol.
• Pâye, rütbe.
• Baba.
• Kurbiyet.
• Kendisi ile başkasına yaklaşılan şey.
• Cennet'te bir menzil adı. (El-Vesiletü menziletün fi-l Cenneti hadis-i şerifi bunu te'yid ediyor.)<

vezir

• Osmanlı Devleti zamanında en yüksek mülkiye rütbelerine ulaşmış paşa. Hükümdar vekili. Pâdişahın yakınlarından ve onun yükünü üzerine alanlardan, mülkün idaresinde fikir ve tedbir ile meded ve yardım eden. Bu tabir "Vizr" kelimesinden gelir. "Vezr" kelimesinden alınsa; "halkın sığınağı" demek olur.

yaver-i ekrem / yâver-i ekrem

• Çok değerli, yüksek rütbeli memur.

zabit / zâbit

• (Çoğulu: Zâbitân) Askere kumanda eden rütbeli asker.
• Kuvvetli, yavuz.
• Zabteden. Başkalarını zabtedip idare etmeğe memur olan.
• Subay.
• Mc: Dediğini yaptıran, tuttuğunu koparan kimse.