bain talak / bâin talak

• Boşamada kullanılan sözleri söyler söylemez, evliliği sona erdiren boşama.

işa-i rabbani / işâ-i rabbânî

• Hıristiyanların, dinlerinin temel inançlarından biri gibi kabûl ettikleri akşam yemeğinde güyâ Îsâ aleyhisselâmın etini yiyip, kanını içerek onunla birleşeceklerine ve böylece günâhlarının döküleceğine inanmaları.

merfu' hadis / merfû' hadîs

• Sahâbe-i kirâmın (Resûlullah efendimizin sohbetinde yetişmiş mübârek arkadaşlarının); "Resûlullah'tan işittim, böyle buyurdu" diyerek haber verdikleri hadîs-i şerîf. Buna, hadîs-i mevsûl de denir.

ab-ı hayat

• Kan. Ebedî hayata sebep olan hayat suyu (diye tâbir edilen) bu kelime, edebiyatta : "çok güzel ifâde, lâtif söz, parlaklık, letâfet" mânalarında geçer.
• Tas : Aşk-ı hakiki, aşk-ı ilâhi, ilm-i ledün, mârifetullah'tan kinayedir. Âb-ı Hızır, âb-ı hayvan, âb-ı beka gibi isimlerle de söyle

abide

• Uzun müddet dillerde destan olup kalan beliye ve dâhiye.
• Bir milletin târihinde büyük bir değeri hâiz olan vak'a.
• Fesahat ve belâgatı dolayısıyle benzeri söylenemeyen şiir.
• Tarihte yüksek ve hâkim bir mevkide olan vak'aları veya büyükleri yaşatmak için yapılan bina.

abr

• Rüya tabir etmek. Düş yormak.
• Yaş akıtmak. Sudan veya başka yerden geçmek.
• Söylemeden bir şeyi düşünmek.

acizane / âcizâne

• Âciz olarak. Beceriksizce. Tevâzu ile. (Alçak gönüllülük ifâdesi için söylenir) "Allah'a karşı kusurlarını bilen bir mü'min âcizâne ancak Allah'tan rahmet diler." (Farsça)

adgas / adgâs

• (Tekili: Dags) Desteler, demetler.
• Karışık rüyalar.
• Karışık söylentiler.

adye

• Koğuculuk, dedikoduculuk.
• Yalan söylemek.
• Sövmek.

afk

• Akılsız olmak. Sözünü tam söylememek.

aft

• Pelteklikten sözü zorlukla söylemek. Kekemelik.

ağıt

• Mersiye. Ölen kimse için söylenen ve onu öven ve üzüntüyü anlatan şiir. Ölen için ağlama. (Müslümanlıkta ölenin arkasından aşırı ağlayıp dövünme iyi değildir.)

agtem

• Sözü tutkunarak söyleyen. Kekeme.

ahann

• Sözü burun içinden söyleyen. Burnundan konuşan.

ahkam-ı zımniye / ahkâm-ı zımniye

• Açıkça söylenmeyip dolayısıyla anlatılan hükümler, esaslar.

ahkar

• En hakir, pek âciz ve değersiz. (Daha çok tevazu makamında söylenir.)

akd

• Anlaşma. Sözleşme.
• Düğümleme. Düğümlenme. Bağ bağlama. Bağlanma.
• Huk: Nikâh, hibe, vasiyet, bey' u şirâ gibi şer'î bir muameleyi iki tarafın iltizam ve taahhüd etmeleridir, icab ile kabulün irtibatından ibarettir. Böyle bir muameleye mün'akid denir. Bunun böyle vücuda gelmesi

akika

• Yeni doğan bir çocuğun başındaki ana tüyü. Yahut böyle bir çocuk için Cenab-ı Hakk'a şükür niyetiyle kesilen kurbanın adı. Bu kurbana "Nesike" de denir.

aks-i sada / aks-i sadâ

• Sesin bir yere çarpıp geri gelmesi. Yankı. Çok evvelden söylenen bir hakikatın sonradan tekrar edilmesi.

aktivizm

• Hakikatin, düşüncede kalmasından ziyade, hayat ve fiile intikalini ve bütün ilimlerin, cemiyetin gelişmesine hizmet etmesini isteyen ve böylece iradenin faaliyet ve tesirliliğini açıklayan felsefî bir meslek.

al-i beyt / âl-i beyt

• Hz. Peygamberin (A.S.M.) sülâle-i tahiresinden yetişenler ve sünnet-i seniyyesinin menbaı ve muhafızı ve bihakkın sünnete ittibâ ve onu idâme ettirenler. Al-i Resul, Al-i Nebi, Al-i Muhammed ve Ehl-i Beyt gibi tâbirlerle de söylenir.

ala-rivayetin / alâ-rivayetin

• Rivayet edildiği üzere. Söylenenlere bakılırsa.

alelusul / alelusûl

• Usûlen, öylesine, özen göstermeden.

aler-re'si-vel-ayn

• Baş ve göz üstüne. (Gelen misafire karşı veya bir işi deruhte edeceğine karşı hürmet ve memnuniyetle kabul ettiğini ifâde için söylenir.)

aleyhimürrıdvan / aleyhimürrıdvân

• Allahü teâlânın rızâsı onların üzerine olsun veya Allahü teâlâ onlardan râzı olsun mânâsına duâ ve hürmet ifâdesi. İkiden fazla Eshâb-ı kirâmın ismi anıldığında, işitildiğinde ve yazıldığında söylenir ve yazılır. Bir kişi için aleyhirrıdvân, iki kişi için aleyhimerrıdvân denir.

aleyhissalatü ves-selam / aleyhissalâtü ves-selâm

• Peygamberler bilhassa Peygamber efendimizin ism-i şerîfi söylenince, yazılınca ve işitilince söylenen ve yazılan salât ve selâm (hayr duâlar) onun üzerine olsun mânâsına duâ ve tâzim (saygı) ifâdesi. İki kişi için aleyhimesselâm daha fazla için aleyh imüssalâtü ves selâm denir.

aleyhissalatü vesselam

• Salât ve Selâm onun üzerine olsun, meâlinde Peygamberimiz Hazret-i Muhammed'in (A.S.M.) ismini duyunca söylenmesi sünnet olan bir duâdır.

aliyy-ül murtaza

• Esedullah, Aliyy-ibni Ebi Talib, Ebutturâb, İmâm-ı Ali isimleri ile de anılır.Hz. Resul-i Ekrem'in (A.S.M.) amcası Ebu Tâlib'in oğlu olup Hicretten yirmiüç yıl önce doğmuş ve Bi'setin ikinci günü daha on yaşında iken imân etmiş, hiç putlara tapmamıştır. Bunun için mübârek ismi söylendiğinde, Kerrema

amede-gu / âmede-gû

• Hazırcevap. Düşünmeden hemen güzel söz söyleyen kimse. (Farsça)

amenna / âmenna

• İnandık, öylece kabul ederiz, ona diyecek yok (meâlindedir.)

amin / âmin

• Yâ Rabbi! Öyle olsun, kabul eyle! (meâlinde olup, duânın sonunda söylenir). İncil'de iki yerde geçer. Tevrat'ta da geçer. İbranice ve Süryanicede de vardır. Hakikat, çok doğru, tamam mânâsındadır.

• Kabûl et mânâsına, duâ sonunda söylenen söz.

amr ibn-ül-as

• Sahabe olup kumandanlıklarda ve valilikte bulunmuştur. Çok zeki ve belâgatlı bir zât olduğu söylenir. Vefatı (Hi: 43) tür.

amut

• Bir kimsenin peşinden ayıbını söylemek.

an'aneli sened

• Hadis nakledenlerin veya bir haberi söyleyenlerin bu haberi kimden kime söylendiğini belli eden "An filan, an filan" diyerek şahısların isimleriyle beraber rivâyet ve nakledilen kuvvetli ve şüphe götürmeyen sened.

anha minha

• Şundan bundan, şöyle böyle ederek, şu bu, öteberi.

anka-meşrebane

• Anka meşrebi halinde, kanaat sahibi. Eski edebiyatta kanaat sahiplerine kinaye olarak söylenir.

ardiyye

• Ticaret eşyasının saklandığı yer.
• Böyle bir yerde saklanan eşya için ödenen ücret.

areng

• Dirsek. (Farsça)
• Dert, keder. (Farsça)
• Hile, dubârâ. (Farsça)
• Tarz, tavır, üslüb. (Farsça)
• Vali, hakim. (Farsça)
• Zannolunur ki, galiba, öyledir, benzer gibi bir yakınlık ve benzerlik ifâde eder. (Farsça)

arnavut

• (Rumca ve Arnavutçadan) Balkan yarımadasının batı tarafında oturan bir kavimdir. Osmanlı devrinde, Kosova, İşkodra, Manastır, Yanya vilâyetleridir. Şimdi müstakil bir devlet olup, Türkçede Arnavutluk şeklinde söylenir.

aruz

• Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere etrafındaki nahiye ve köyler.
• Edb: Şiirin ahenk ölçülerinden, nazmın vezinlerinden bahseden ilim. Arap, Fars, Türk şiirinde kullanılan vezin ki, hecelerin uzunluk (kapalılık) ve kısalık (açıklık) değerlerine dayanır.
• Bir beytin birinci

arz etme

• Söyleme, ifade etme.

arz eylemek

• Söylemek, ifade etmek.

arz-ı tahsin-i eser / arz-ı tahsîn-i eser

• Eseri beğendiğini arz etme, söyleme.

aşen

• Her nesnenin aslı ve kökü.
• Sözü kendi kanaatine göre söylemek.

ashab-ı kehf / ashâb-ı kehf

• Kur'ân-ı Mu'ciz-ül Beyan'da bahsi geçen ve devirlerinin zâlim padişahından gizlenerek ve onun şerrine âlet olmaktan çekinerek, beraberce bir mağaraya saklanıp, Rabb-ı Rahimlerine (C.C.) sığınan, dindar ve makbul büyük zâtlar. İsimleri rivâvette şöyle sıralanır: Yemlihâ, Mekselinâ, Mislinâ, Mernüş, D

asla ve kat'a / asla ve kat'â

• Asla, kesinlikle öyle değil.

asla ve kella / asla ve kellâ

• Asla ve asla, kesinlikle öyle değil.

ateş-zeban / ateş-zebân

• Ateş dilli. Çok dokunaklı söz veya şiir söyleyen. (Farsça)

att

• Sözü tekrar tekrar söylemek.

aval

• Bir ticaret senedine yazılan kefillik. Böyle bir kefalete girişen kimse. (Fransızca)

ayıklanma

• (Biyolojide) Çevre şartlarına en iyi uyabilen canlıların hayatta kalıp çoğaldığı, uyamıyanların öldüğü ve nesillerinin yok olduğu, böylece canlılardan tabii bir tekâmül (evrim) meydana geldiğini savunanların ileri sürdüğü bir tâbirdir. (Türkçe)

azun / azûn

• Öylece, onun gibi, bunun gibi, böylece. (Farsça)

azze ve celle

• Aziz ve Celâl olsun, oldu... (meâlinde, Cenab-ı Hakkın isminden sonra hürmet maksadı ile söylenir.)

azze vecelle

• Allahü teâlânın ismi söyleyince, işitince ve yazınca "O, Azîz ve Celîldir (yücedir)" mânâsına söylenilen ve yazılan saygı ifâdesi.

ba'dema / ba'demâ / بعدما

• (Minba'd, fimâba'd) Ondan sonra. Bundan sonra. Bundan böyle.

• Bundan böyle. (Arapça)

ba'dezin / بعدازاین

• Bundan sonra, bundan böyle. (Arapça - Farsça)

ba-vücud ki / bâ-vücud ki

• Bununla beraber, böyle iken. (Farsça)

babilik / bâbîlik

• On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında İran'da el-Bâb Ali Muhammed isminde bir acem tarafından ortaya çıkarılan bozuk yol. Kendisinin Mehdî olduğunu iddiâ eden, beklenen imâma açılan bir bâb (kapı) olduğunu söyleyen Ali Muhammed'e el-Bab, onun yoluna da Bâbîlik denildi. Daha sonra Behâîlik adıyla de

badire

• Birdenbire meydana gelen hâl. Felâket. Musibet.
• Kabahat.
• Birden, zahmetsizce söylenen söz.
• Kılıcın, namlunun veya her çeşit nebatın ucu.
• Zor geçit.

bahs

• Kazmak.
• Ayırmak.
• Saçmak.
• Birşey hakkında etrafiyle söz söyleyip hakikatı araştırma. Konuşulan şey.
• Teftiş.
• Söz münazarası, muaraza, mübahese.
• Bir mevzû hakkında tafsilât, açıklama.
• İddialaşma.

bakbak

• Çok söyleyici. Çok konuşan.

bast-ı mukaddemat

• Asıl maksada girmeden önce bir şeyler söyleme.

• Asıl konuya girmeden önce giriş cümlelerini söyleme.

batalet

• Avarelik. İşsizlik.
• Boş şeyler söylemek.
• Bahadırlık. Cesurluk. Cesâret.

bedahet

• Açıklık. Zâhir delil. Belli, açık, aşikâr.
• Birdenbire, hazırlıksız söz söyleme.
• Atın yürümesi.
• Her şeyin evveli, öncesi.

bedel

• (Çoğulu: Bedelât) Elde ve ayakta olan zahmet ve ağrı.
• Karşılık. Bir şeyin yerine verilen ve yerini tutan şey. İvaz.
• Başkasının adına hacca giden.
• Gr: Söz esnâsında bir şeyi sıfatı veya vasfı ile beraber söylersek ve fakat kasdımız o şeyin vasfı veya sıfatı değil de zâ

bedi' / bedî' / بَد۪يعْ

• Benzersiz olan ve öyle yaratan (Allah).

bedihe

• Birdenbire ve düşünmeden söylenilen güzel söz. Hazırcevaplık.
• Başlangıç.

bedihe-gu / bedihe-gû

• Güzel ve hoş söz söyleyen. Tatlı söz söylemeye alışık olan kimse. (Farsça)

beht

• Yalan söylemek.
• Ansızın bir şeyi almak.
• Tenbellik galebe etmek.
• Şaşkınlık. Hayranlık.

behtere

• Yalan söyleme.

bel

• Bilâkis, belki, katiyyetle, ihtimaldir, öyle, dahi kelimeleri mânasına tercüme edilir. İ'rab edatıdır.

bel'am

• Terbiyesiz, açgözlü, obur.
• Hz. Musa (A.S.) hakkında, yalan ve fena söyleyerek Beni-İsrail'i kandıran Bel'am bin Baura adında birinin adı.

bela

• Evet.
• Farsçada "Belî" diye söylenir.

belagat / belâgat

• Sözün düzgün, kusursuz, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi.

• Sözün düzgün, kusursuz ve yerinde söylenmesi.
• Sözün düzgün, kusursuz ve yerinde söylenmesini öğreten edebî ilmin adı.

• Hitâbettiği kimselere göre uygun, tam yerinde, düzgün ve hakikatlı güzel söz söyleme san'atı. Muktezâ-yı hâle mutâbık söz söylemek.
• Belâgat, hem düzgün, hem yerinde söz söylemeyi öğreten ilmin de adı olur. Ve maani, beyan, bedi' diye üç kısma ayrılır. Bu gün Edebiyat denilen bilgiye,

• Sözün güzel ve yerinde söylenmesi, bunu öğreten ilim.

belağat / belâğat

• Sözün düzgün, kusursuz, halin ve makamın icabına göre yerinde söylenmesi.

belagat / بلاغت / belâgat / بَلَاغَتْ

• Güzel söz öyleme sanatı.

• Kusursuz söz söyleme (Arapça)

• Hâle uygun söz söyleme.

belagat ü fesahat

• Tam yerinde açık ve güzel söz söyleme.

belağat-i ayet / belâğat-i âyet

• Âyetin belâğati; düzgün, kusursuz, yerinde ve halin ve makamın icabına göre söz söyleme.

belağat-i harikulade / belâğat-i harikulâde

• Olağanüstü söyleyiş güzelliği.

belagat-ı irşadiye / belâgat-ı irşadiye

• Doğru yolu göstermek için sözün muhataba ve amaca uygun olarak söylenmesi.

belagat-i nazmiye / belâgat-i nazmiye

• Dizilişe ait belâgat; şiirin düzgün, kusursuz, yerinde, hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi.

beliğ / belîğ / بَل۪يغْ

• Açık, düzgün söz söyleyen.
• Güzel, sanatlı söz. Belâ-gatli.

• Düzgün ve adamına göre söylenmiş söz.

• Hâle uygun söz söyleyen.

beliğane / belîğâne

• Sözün düzgün, kusursuz, yerinde ve hâlin ve makamın icabına göre söylenmesi.

bengere

• Çocukları uyutmak için, çocuğu uyutan kişi tarafından söylenen ninni. (Farsça)

beraet / berâet

• Temize çıkarmak. Bir şahsın, hakkında iddia edilen suçtan uzak olduğunun veyâ işlediği söylenilen suçun gerçekte suç olmadığının anlaşılması.
• Kurtuluş vesîkası.

berbere

• Kızgınlık ânında söylenip çağırmak bağırmak.

beşk

• Yalan söylemek.
• İşleri yaramaz olmak.
• Deve, sür'atle gitmek.
• Elbise dikmek.

beyan

• İzah. Açıklama. Anlatma. Açık söyleme.
• Öğretme.
• Fesahat ve belâgat.
• Edb: Belâgat ilminin hakikat, mecaz, kinâye, teşbih, istiâre gibi bahislerini öğreten kısmı.
• Söz olsun, iş olsun; vukû' bulan şeyden murad ne olduğunu o şey ile alâkası ve münâsebeti bulunan b

beyan ilmi / beyân ilmi

• Düzgün ve yerinde söz söyleme yolunu öğreten belâgat ilminin teşbîh (benzetme), mecâz, kinâye gibi konularını anlatan ilim.

beyan-ı efkar / beyan-ı efkâr

• Fikirleri beyan etme, fikirleri söyleme.

beyhan

• Sır saklamıyan, aklında ve kalbinde olanları söyleyen kimse. Boşboğaz.

beyyine suresi / beyyine sûresi

• Kur'an-ı Kerim'in 98. suresi olup "Kayyime, Münfekkin, Beriyye, Lemyekün" Sûresi gibi isimlerle de söylenir.

bezirgan

• (Bâzâr-gân) Tacir, tüccar, alışveriş eden esnaf. Efendi ve ağa yerine Yahudiler için söylenen ünvandır. (Farsça)

bezle

• Lâtife, hoşa giden kibar ve nâzik söz. Şaka tarzında söylenen söz. (Farsça)
• Ahenk ile okunan şiir. (Farsça)

bihazelemr / bihâzelemr / بهذا الامر

• Buna göre, bu durumda, böylelikle. (Arapça)

bikr-i fikir

• İlk olarak söylenen fikir. (Farsça)

bikr-i fikr

• Hiç söylenmemiş, yeni fikir.

bikr-i mazmun

• İlk def'a söylenmiş mazmun.

billahi

• Allah'a, Allah'tan.
• (Yemin) maksadı ile söylenir.

birsam

• (Hallüsinasyon) Akıl hastalarının, gerçekten var olmayan bir şeyi varmış gibi yanlış idrak etmeleri halidir. Meselâ karınlarında veya başlarının içinde yılan bulunduğunu söylemeleri yahut bir canavarın ağzını açıp kendilerine baktığını söylemeleri birsam hâlini gösterir.

boşboğaz

• Yerli yersiz mutlaka bir şey söylemeden içi rahat etmiyen. Saklanması gereken şeyleri söyleyiveren, sır saklamayan. (Türkçe)

bostan-ı huda / bostan-ı hudâ

• Huda'nın, Allah'ın bostanı meâlinde olup, İlâhî güzellikleri ve tecelli-i İlâhînin aksettiği yer mânâsında kullanılır. "Vahidiyet mertebesi" diye de söylenmiştir. (Farsça)

bülega / bülegâ

• Adamına göre güzel söz söyleyenler.

burhan-ı limmi / burhân-ı limmî

• Limeli (niçinli) delîl. İlletten sebebden ma'lûle (illetin bulunduğu şeye), müessirden (eseri yapandan) esere, san'atkârdan san'ata, sebebden netîceye götüren delîl. Görülen ateşten dumanın varlığına hükmetmek böyledir.

cadu-suhen

• Sihirlercesine söz söyleyen. (Farsça)

çağdışı

• Askerliğe alınma çağı dışında.
• Çağın fikirlerine felsefesine uymayan. Bu mânada bazı kimselerin kelimeyi hakaret olarak kullanmaları dar görüşlülüğün ve cehaletin neticesidir. Çünkü çağın insanlık için zararlı öyle fikirleri ve felsefeleri vardır ki, gelecek devirler bunu anladıkları

camiü'l-kelim / câmiü'l-kelim

• Vecize, kısa olmasına rağmen çok mânâları içine alan söz söyleyen.

cehir

• (Cehr. den) (Çoğulu: Cüherâ) Yüksek sesle, bağırarak ve açık olarak söylenen.
• Güzel, dikkate değer.

cehr

• Açıktan söyleme, açık olarak okuma.

• Görünmek, zâhir olmak.
• Açıktan ve yüksek sesle olan söylemek veya okumak.
• Tecvid'de: Harf hareke ile okunduğu zaman, mahreçte aralık kalmıyarak nefesin akmayıp, küllisi veya ekserisi hapsolmuş bir şekilde sesin çıkmasına denir.

• Açıktan söyleme.

cehri / cehrî

• Açıktan, alenî olarak, yüksek sesle söylemek, okumak.

celle

• "Celil oldu, celil olsun" meâlinde ve Celle Celâluhu diye, Allah İsm-i Celali işitildiği veya anıldığı anda, tâzim makamında söylenir.

• "Yüce ve aziz oldu" mânâsında söylenir.

celle celalüh / celle celâlüh

• "O yücedir" mânâsına Allahü teâlânın ismi-i şerîfi söylenince, yazılınca ve işitilince, söylenilen ta'zîm (hürmet, saygı) ifâdesi.

cemal

• Yüz güzelliği. Fertteki güzellik.
• Cenâb-ı Hakk'ın lütuf ve ihsânı ile tecellisi.
• Hak ile söylenen doğru söz.
• Hüsün.

cemceme

• Sözü gizli söyleme, harfleri tâne tâne söyleyip açık beyan edememe.

cemre

• (Çoğulu: Cimâr) Şiddetli karanlık.
• Ateşli kömür parçası, kor.
• İlkbaharda suya, yere, havaya düştüğü söylenen sıcaklık.
• Hacıların Mina Vâdisinde şeytan taşlamaları.

cemş

• Saçı yolmak veya traş etmek.
• Gizli ses.
• Parmaklarının uçları ile çekmek.
• Gazel söylemek.
• Oynaşmak.

cenab

• Büyüklük ifade etmek için, hürmet maksadı ile söylenir. Cenab-ı Hak, Cenab-ı Resül-i Kibriya (A.S.M.)... gibi.

cencene

• Sözü burun içinden söylemek, genizden konuşmak.

cennetmekan / cennetmekân

• "Yeri cennet olası, makamı cennet olan" meâlinde olup, vefat eden makbul ve sâlih kimselere hürmeten söylenir.

çera

• Niçin, niye böyle? (Farsça)
• Mer'a. Otlak. (Farsça)

cerre çıkma

• Eski zamanda medrese talebelerinin, mübarek üç aylar olan Receb, Şaban ve Ramazanda köylere dağılıp halka, ahaliye dini nasihatlarda bulunmak, namaz kıldırmak veya müezzinlik etmek suretiyle para ve erzak toplamaları.

cesaret-i medeniye

• Her türlü baskılara karşı çekinmeden hakikatı söylemek. Müsbet harekette korkmamak. Haklı olduğu bir mes'elede korku göstermemek. İçtimai münasebetlerde girişkenlik.

ceşm

• Meşakkatli iş buyurmak, zor bir iş söylemek.

cevab-ı hakguyane / cevab-ı hakgûyâne

• Hakkı söyleyen cevaplar.

cevab-ı red

• Red cevâbı verip kabul etmemek. Reddetmek. Kabul etmemek yolunda söylenen söz.

cezalet

• Rekâketsiz ifade.
• Güzellik.
• Müdebbirlik, akıllılık.
• Azim, büyük.
• Edb: Kelimeler, ince veya sert söylenişlerine göre; elfâz-ı cezle veya elfâz-ı rakika diye ikiye ayrılır. Elfâz-ı cezle: Söylenişte tatlılığı bulunan veya heybet, ululuk, çarpışma, korkutma, yıld

cihar

• (Cehr. den) Sesle, sadâ ile ve alenen söyleme ve okuma.

çille

• Farsça (40) rakamını gösteren (Çihille) kelimesinin telaffuzunda aldığı şekildir. Daha çok (Çile) şeklinde söylenir.

cism-i natık / cism-i nâtık

• Söz söyleyen cisim. Konuşan cisim. İnsan.

cühera

• (Tekili: Câhir) Yüksek sesle açık olarak söylenenler.

cühud

• Bilerek inkâr etmek. Bildiği hâlde yanlış söylemek.
• Peygamberimiz Resul-i Ekremi (A.S.M.) bildikleri ve mukaddes kitablarında O'nun evsâfını okudukları hâlde inkâr eden Yahudiler. (Türkçedeki "cıfıt" kelimesi bundan gelir.)
• Bir kimseyi bahil bulmak.

cülusiyye

• Taht'a çıkan hükümdarlar veya padişâhlar için yazılmış yazı veya söylenmiş şiir.
• Hükümdarın tahta çıktığı ilk gün verdiği bahşiş.

çunan

• Öyle böyle. (Farsça)

çünan

• Böyle. Bu şekilde. Bunun gibi. (Farsça)

çunin

• Böyle. (Farsça)

da'da'

• "Güzel dur" mânasına gelir ve düşecek ve dayanacak yerde söylenir.

da'vet

• Çağırma. Ziyafet. Duâ.
• Bir fikri kabul ettirmek için deliller söylemek.

dahs

• Sözünü fesâhatle açık bir şekilde söylemek.

daim

• Devam eden. (Daimî, daima, daimen şeklinde de söylenir.)

dall-i bi-l fehva / dâll-i bi-l fehvâ

• (Dâllibilfehvâ) Fık: Söylenen sözün veya ifâdelerin hülâsasından çıkan mânaya göre delil ve işaret olmak.

dall-i bi-l işare

• (Dâllibilişâre) Sözdeki mânanın işâretine göre delil olmak. Üç nevi delâletten biri ile sevkedildiği mânanın gayrisine yâni; söylenince maksud-u asli olmayan bir mânaya delâlet eden lâfızdır. Meselâ: "Cenab-ı Hak bey'i helâl, ribâyı haram kılmıştır." ibâresi, bey', yani alış-veriş ile ribâ (fâiz) ar

darb-ı mesel

• Misâl olarak söylenen meşhur söz. Bir hâdiseye binaen söylenen hikmetli söz. Ata sözü.

decl

• Örtmek.
• Devenin katranlanması.
• Karıştırmak, yalan söylemek. Hakkı bâtıl; bâtılı hak diye göstermek. Anarşi çıkarmak.
• Bâtılı hak gösteren.
• Mübâlâgalı fâili; Deccaldır.

dedikodu

• Bir müslümanın veya zımmînin (İslâm devletinin idâresi altında bulunan müslüman olmayan vatandaşın) ayıbını, onu kötülemek için arkasından söylemek.

dehri / dehrî

• Allahü teâlâya ve âhirete inanmayıp, dehr (zaman) sonsuzdur ve dünyânın başlangıcı ve sonu yoktur, böyle gelmiş böyle gider diyen dinsiz, ateist.

dendene

• Mırıltı, homurdanma. Ağır ağır, dudak kıpırtısıyla, yavaş yavaş söylenen söz. (Farsça)

dermeyan edilen

• İleri sürülen, anlatılan, söylenen.

dermeyan etmek

• Anlatmak, söylemek, iddia ve defi'de bulunmak. Beyân. İleri sürmek.

ders-i belagat / ders-i belâgat

• Belâgat dersi; sözün düzgün, kusursuz olarak hâlin ve makamın icabına göre söylenmesini öğreten ders.

destur

• İzin, müsaade. Şerlilerden kurtulmak için söylenen söz. (Farsça)
• Allah'ın inayeti. (Farsça)

dihat / dihât / دهات

• (Tekili: Dih) Köyler, karyeler. (Farsça)

• Köyler. (Farsça)

dihı

• Köyle ilgili, köylü, köye mensub.

dikte

• Başkası tarafından yazılmak üzere söyleyip yazdırma. (Fransızca)
• Karşı koymayacak olan birisine, aşırı arzu ve isteklerini bildirip kabul ettirme. (Fransızca)

dürer-bar / dürer-bâr

• İnciler yağdıran.
• Mc: Çok kıymetli ve güzel sözler söyleyen.

dürr-efşan

• İnci serpen. Söylediği sözler inci olan ağız. (Farsça)

düstur-u belagat / düstûr-u belâgat / دُسْتُورُ بَلَاغَتْ

• Hâle uygun söz söyleme kaidesi.

düztaban

• Tıb: Ayak tabanı düz olan kimse. Böyle kişiler çabuk yorulurlar ve hızlı yürüyemezler. (Türkçe)

ebced hesabı

• Ebced harf tertibinde görüldüğü gibi, Kur'ân-ı Kerim daha nâzil olmadan harflere rakam değeri verilerek tarih yazılır ve hâdiseler kaydedilirdi. Bundan böyle Arab, Fars ve Türk Ebediyatında hâdiselerin tarihleri Ebced hesâbı ile yazılırdı. Birçok muharebe, zafer, büyüklerin doğum ve ölümü, yüksek me

ebhem

• Söz söylemeye muktedir olmayan. Konuşmaya iktidarı bulunmayan adam.

ebkar / ebkâr

• (Tekili: Bikr) Bekârlar.
• Mc: Evvelce kimsenin söylemediği sözler.

ebkar-ı efkar / ebkâr-ı efkâr

• Evvelce söylenmemiş olan fikirler.

eblağ

• Yerinde adamına göre güzel söz söylemenin en üstünü.

ebled

• Ebleh, ahmak, bön. Söylenilen şeylere aklı hemen taalluk etmeyen kimse.
• Açık kaşlı.
• Şişman gövdeli kişi.

ecza / eczâ

• (Tekili: Cüz) Eczacılıkta kullanılan çeşitli maddeler.
• Ciltlenmemiş kitab ve saire.
• Cüz'ler, parçalar, kısımlar.
• Bir kimyevi terkible vücuda gelip yanma hassası gibi böyle bir kuvvet ve te'siri haiz bulunan şey.

edeb

• Terbiye. Kavlen, fiilen insanlara lütuf ile muamele etmek. Güzel ahlâk. Usluluk. Hayâ.
• Ist: Sünnet-i Resul'e (A.S.M.) uygun hareket etmek.
• Utanılacak şeylerden insanı koruyan meleke; kuvve-i râsiha-i nefsiye.
• Edebiyat ve ondan bahseden ilim. (Kur'anın edebi ise: Öyle

edebi / edebî

• Edebe dâir. Güzel söylenmiş yazı. Edebiyata âit. Ehl-i edebe, terbiyeli, ahlâklı ve edebli olanlara dâir ve edebe mensup ve müteallik.

edebiyat

• Düşünce, duygu veya herhangi bir hakikatı veya herhangi bir fikri yazı veya sözle, manzum veya nesir halinde güzel şekilde ifâde san'atı. Bu san'atla uğraşan ilim kolu.
• Edebiyata âit yazıları toplayan kitap.Edebiyatın sözlük anlamından biri de edebe, yani terbiyeye uygun söz söylemek

edib / edîb

• Edebiyatçı. Güzel ve san'atlı söz söyleyen veya yazan.
• Edebli, terbiyeli.

• Güzel hasletleri kendinde toplayan, haddini bilen.
• Düzgün, güzel ve pürüzsüz söz söyleyen ve yazan, edebiyatçı.

edvar-ı seb'a

• Yedi devreler. Dünyanın yaradılışından beri geçirdiği devreler ki, nazariye olarak söylenir.

efk

• (Ufuk) Yalan söyleme.
• Kaçmak. Bir işten sapmak.

efsane-guy

• Masal söyleyen, efsane anlatan.

efvek

• Yalancı, yalan söyleyen.

egann

• Sözü burnu içinden söyleyen, burnundan konuşan.
• Otlu dere.

ehadis-i nebeviye / ehâdîs-i nebeviye

• Hz. Peygamber tarafından söylenen sözler.

ehl-i islam / ehl-i islâm

• Müslümanlar. Peygamber efendimizin bildirdiklerinin hepsini beğenen, kalbiyle inanıp, diliyle söyleyen müslüman.

ehl-i kura / ehl-i kurâ

• Köylerde, kasabalarda yaşayan.

• Köylerde yaşayanlar; kırsal kesimde olanlar.

ehl-i sahih

• Söyledikleri doğru ve güvenilir olanlar.

ehl-i şiir ve hitabet

• Şiir ve düzgün söz söyleme san'atıyla uğraşanlar.

ehl-i vahdetü'ş-şuhud

• Görünen herşeyin Allah'ın varlığını gösterdiğini söyleyen kimseler.

ehlen ve sehlen

• Hoş geldiniz, safâ geldiniz (meâlinde söylenir.)

eimme-i erbaa

• Dört imâm. Müslümanların en büyük ve yüksek âlimleri ve müctehidlerinden hak mezheb müessisleri olan ve ehl-i imâna rehberlik eden büyük imâmlar. İsimleri şöyle sıralanabilir: İmâm A'zam Ebu Hanife, İmâm-ı Şâfii, İmâm-ı Mâlik, İmâm-ı Ahmed ibn-i Hanbel. (R.A.)

eimme-i selase / eimme-i selâse

• Üç imâm. Fıkıh kitablarında ekseriyetle İmâm-ı A'zam, İmâm-ı Şâfi'i, İmâm-ı Malik için söylenir. Hanefi Mezhebine dâir mes'elelerin bahsolduğu kitablarda "Eimme-i Selâse"den maksad; İmâm-ı A'zam ile iki talebesi olan İmâm-ı Muhammed ve İmâm-ı Ebu Yusuf'dur.

ekulü kema kale / ekulü kemâ kâle

• Onun söylediği gibi söylerim (meâlinde.)

ekzef

• (Kazf. den) Çok iftira eden. Başkası hakkında çok aleyhde yalan söyleyen.

el-fatiha

• Kur'ân-ı Kerim'in birinci suresinin adı olup bu sureyi okumaya işâret için söylenir.

ela / elâ

• Arapça'da başlama ve tenbih edatı, "öyle değil mi?", "dikkat ediniz" gibi anlamlara gelir.

elfaz-ı küfr / elfâz-ı küfr

• Söylendiği zaman, îmânı gideren, müslümanlıktan çıkmaya sebeb olan sözler.

elif

• Birinci harf-i hecânın adı.
• (Ülfet. den) : Bütün harflerle ülfet edebildiği için böyle isimlendirilmiştir. Ebcedî değeri de bire delâlet eder.

elkab

• (Tekili: Lakab) Lakablar, namlar. Rütbe ve makam sahiblerinin derecelerine göre söylenen ve çok zaman hürmet ifâde eden isimler.

elveda

• Allah'a emânet olun. Allah'a ısmarladık (yerine söylenen bir ta'birdir).

emma ba'd / emmâ ba'd

• Bundan sonra, asıl meseleye gelince mânâsında; söz başı, besmele, hamdele ve duadan sonra söylenen söz, fasl-ı hitâb (söze başlama).

emma-ba'dü / emmâ-ba'dü

• "Bundan sonra" manasına olup bir başlangıç hitabından sonra söylenir. Buna fasl-ı hitab denir.

emr-i tacizi / emr-i tâcizî

• İnsanı âciz bırakan emir; Allah'ın, iman etmeyenlerden Kur'ân'ın benzerini ortaya koymalarını istemesi böyle bir emirdir.

ene'l-hak

• Hallâc-ı Mansûr tarafından "Ben yokum, Hak teâlâ vardır." mânâsında söylendiği hâlde, görünüşte; "Ben Hak'kım" manasına alınan söz.

ene'l-hakk

• "Ben hakkım" anlamına gelen ve ilk defa Hallac-ı Mansûr tarafından söylenen söz.

enfal / enfâl

• Devlet reîsinin, herkesin elde ettiği kendisinin diyerek, harbe teşvik için gâzilere (İslâm askerlerine) ganîmet hisselerinden fazla olarak verdiği mallar. Tekîli nefeldir. Gâzileri böyle teşvik etmeye tenfîl denir.

entimem

• yun. Man: Mantıkta kısaltılmış kıyas şekli. Öncül veya had denilen ve bilinen kaziyelerden biri söylenmeden sonuca varmak. Örnek: (Orucu bozdu, o halde 61 gün keffareten oruç tutması gerekir.) Burada hadlerden biri (Orucu bozan, 61 gün keffareten oruç tutar), kaziyesi biliniyor kabul edilerek söylen

erbab-ı belagat / erbab-ı belâgat

• Belagatçılar; sözü düzgün, kusursuz, hâlin ve makamın icabına göre söyleme san'atını bilenler.

eşdak

• Doğru konuşan. Yalan söylemeyen. Sâdık.
• Büyük ağızlı.

estağfirullah

• Cenâb-ı Hak'tan kusurumun örtülmesini dilerim. Allah (C.C.) kusurumu efvetsin (mealinde, kusurunu anlayan bir müslümanın duâsı. Hürmet veya ikramlara karşı tevâzu maksadı ile de söylenmektedir.)

ev-kema kal

• Söylediği gibi. Söylendiği gibi.
• Hadis-i Şerifi lâfzı ile aynen nakletmekte bir hata olmuşsa, mes'uliyetten kurtulmak için bu kelâm söylenir. "Bu naklettiğim hadisin metninde yanlışım varsa Peygamber (A.S.M.) aslında nasıl söylemiş ise aynen onu kastediyorum" demektir.

evkemakal / evkemakâl / evkemâkal

• Veya söylediği gibi….

• Söylendiği gibi.

eyne

• Nere? Nerede? Nereye? (mânasına sual için söylenir ve zarf-ı mekândır).
• Zaman. An.
• Yorgunluk (mânâsında da kullanılmıştır.)

eyne's-sera mine's-süreyya / eyne's-serâ mine's-süreyyâ

• "Yer nerede, Ülker takım yıldızı nerede?" (birbirine zıt ve uzak şeyler için söylenir).

eynessera-min-es-süreyya

• (İmkânsızlık bildiren bir tâbirdir ki) Yer nerede, Süreyyâ nerede?.. Süreyyâ ile yer bir olur mu? (meâlindedir ve birbirlerine zıt ve uzak olan şeyler için söylenir.)

eyvallah

• Peki, öyle olsun.

eyzan

• Yine, öyle de, aynı şekilde.

• Böylece, kezâ, bunun gibi, yine böyle, bu da böyle.

ezlak

• Aleyhte söz söyleyen adam.
• Keskin olan şey.

fahriye

• Bir kimsenin kendini medih için söylediği söz veya şiir. Fahre mensub ve müteallik olan.

fakirhane / fakirhâne

• Mütevazilikle söz söyleyen kişinin evi.

faraza / فرضا

• (Esası: Farzâ) Meselâ, öyle sayalım ki, farzedelim ki, ola ki, tutalım ki.

• Öyle sayalım ki.

farz-ı ayn

• Herkesin yapmaya mecbur olduğu farz. Namaz kılmak, yalan söylememek, imân etmek, oruç tutmak gibi.

farza

• Diyelim ki, farzedelim ki, öyle kabul edelim ki, ola ki.

fasahat / fasâhat

• Doğru ve düzgün söyleyiş. Açık ve güzel ifadeli konuşma.

• Güzel ve açık konuşma, uzdillilik, iyi söz söyleme kabiliyeti.

fasih / fasîh

• Fasahat sâhibi. Hatasız olarak söyleyen. Açık ve güzel konuşan.

fasık-ı mütecahir / fâsık-ı mütecâhir

• Açıktan açığa kimseden sıkılmadan günah işleyen. İşlediği günah ile övünen günahkâr kimse. (Böylelerin aleyhinde konuşmak gıybet sayılmaz.)

fasl-ı hitab / fasl-ı hitâb

• Kolay, açık ve anlaşılır söz söyleme.

fe'fe'

• Bir söz söylerken, dile "fe" harfi gelip, her kelimenin başına "fe" getirerek söylemek.

fe-sübhanallah

• Allah (C.C.) ne güzel yaratmış; Allah Sübhândır, bütün noksanlıklardan münezzehtir; Her şey kendine tesbih eder (anlamında olup hayret ve taaccübü ifâde için söylenir.)

fecfac

• Çok söyleyen.

fecr

• Tan yerinin ağarması. Şafak. Sabah vakti, güneş doğmadan evvel şarkta hâsıl olan kızıllık.
• Bir şeyi genişçe ikiye ayırmak.
• Günah işlemek. Fücur ve fısk işlemek. Yalan söylemek.
• Tekzib eylemek.
• İsyan ve muhalefet eylemek.
• Haktan sapmak. Meyletmek.
• <

fehimtü ve sadakte

• Anladım ve doğru söyledin.

fela / felâ

• Öyleyse. O zaman. O halde... (gibi mânalara gelir.)

fen'

• Malın çok olması.
• Misk kokusunun etrafa yayılması.
• Bir kimsenin iyiliğini ve ihsanını söyleyip methetmek.

fenn-i belagat / fenn-i belâgat / فَنِّ بَلَاغَتْ

• Hâle uygun söz söyleme ilmi.

fenn-i meani / fenn-i meânî

• Güzel söz söylemeyi ve güzel yazmayı öğreten, edebiyatın bir şubesi.

fesahat / fesâhat

• Düzgün ve güzel söz söyleme.

fesh

• Alış-veriş veyâ başka bir akdi (sözleşmeyi) bozma veya böyle bir akdin bozulması.

feya acaba / feyâ acaba

• Hayret ve taaccüb ifadesi için söylenir; hayret verici.

feyalilaceb

• (Fe-yâ lil'aceb) Hayret ve taaccüb ifâdesi için söylenir.

fi-maba'd

• Bundan böyle, bundan sonra, bundan itibaren, bir daha.

fihi nazar / fîhi nazar

• Şüphe edilen bir mes'ele hakkında söylenir. "Ona bir bakmak, tetkik etmek lâzımdır" demektir.

fimaba'd / fîmâba'd / فى ما بعد

• Bundan böyle. (Arapça)

firaş-ı sahih

• Fık: Nikâh ve mülk-i yemine müstenid bulunan istifraş. Mülk-i yemin, bir kimsenin temellükünde bulunan cariye demektir. Binaenaleyh bu iki şarta dayanan istifraştan, meydana gelecek çocuk, varis addolunur. Ancak, cariyeyi istifraşta husule gelen çocuğun kendisinden olduğunu müstefrişin söylemesi lâz

fırışka

• Bütün yelkenleri camadana vurmaksızın kullanabilmeğe münasib olan rüzgâr hakkında söylenilen bir tabirdir. Bu rüzgârın, saniyedeki sür'ati 5-12 metredir.

firudest

• Birkaç hânendenin hep bir ağızdan usûlüne uygun olarak söyledikleri nağme. (Farsça)

fisal

• (Tekili: Fasıl) Ayrılmış olanlar.
• Yavrunun sütten kesilmesi.
• Kısa duvar.
• İnsanların lehinde veya aleyhinde söz söyleyerek para toplıyan.
• Ana sütünden kesilmiş hayvan yavrusu (Füslan, fislan şeklinde de olur.)

fısk

• Haddini tecavüz. Günah. Haktan ayrılmak.
• Fık: Allah'ın emirlerini terk ve O'na isyan etmek ve doğru yoldan sapıp çıkmak. Böyle olanlara şeriat dilinde "fâsık" denir.

fusaha

• (Tekili: Fasih) Fasih kimseler. Güzel ve usule uygun konuşabilenler. Güzel söz söyleme kabiliyetinde olanlar.

fütüvvet

• Cömertlik. Başkasını, kendisine tercih etmek. Başkalarının işlerini düzeltmeye çalışmak ve faydasına koşmak. Fütüvvetin başka değişik târifleri de yapılmıştır. Bunlardan bâzıları şöyledir: Kendi nefsinde başkasının üzerine bir meziyet, üstünlük görme mek. Hatâlarını îtirâf edenleri affetmek, hiç kim

fuzuli / fuzulî

• Fazladan olup boşu boşuna söylenen söz. İşe yaramayan. Boşu boşuna.
• Boşboğaz. Ahmak. Vazifesinden hariç lüzumsuz şeye teşebbüs eden.
• Haksız olarak fiile çıkarılan iş.
• Fık: Şer'î izin olmadığı halde diğer bir kimsenin hakkında tasarruf eden kimse.
• Büyük bir şâi

galat-gu / galat-gû

• Yalan yanlış söyleyen. (Farsça)

gamgama

• Haykırma. Muharebe edenlerin bağırtısı.
• Kalb dinlendiğinde işitilen ses.
• Sözü, belirsiz söylemek.
• Kalbin bulunduğu yer.

gamus yemini / gamûs yemîni

• Geçmişteki bir hâdise için, bile bile yalan söyleyerek, yemîn etmek.

gayret

• Bir kimseden fâidesi bulunmayan, zararlı olan bir şeyin ayrılmasını istemek, böyle şeyleri reddetmek, kabûl etmemek.

gayret-i ilahiyye / gayret-i ilâhiyye

• Allahü teâlânın kullarından beğenmediği hallerin ayrılmasını istemesi, böyle şeylere rızâ göstermemesi.

gerçi

• Öyle ise de, her ne kadar. (Farsça)

gevher-nisar

• Cevher serpen. (Farsça)
• Mc: Düzgün konuşan, güzel söz söyleyen. (Farsça)

gibet / gîbet

• Bir kimsenin, yüzüne karşı söylendiği zaman hoşlanmayacağı, kalbinin kırılacağı bir sözünü, hâlini veya hareketini, arkasından, bulunmadığı yerde söylemek, hareketiyle göstermek veya îmâ etmek. Dedi-kodu.

gına

• Zenginlik. Yeterlik.
• Tok gözlülük.
• Mülâki olmak. Bir kimseye dostluğunda devamlı olmak.
• Bıkma, usanç.
• Şarkı söylemek. Teganni etmek.

gıybet

• Arkadan çekiştirmek. Hazır olmayan birisinin aleyhine konuşmak. Birisinin gıyabında hoşuna gitmeyen bir şeyi söylemek.

• Orada bulunmayan biri hakkında onun hoşuna gitmeyecek şeyler söyleyip ileri geri konuşma.

• Kaybolma.
• Aleyhinde bulunma, arkasından söyleme, çekiştirme dedikodu yapma.

güft

• Dedi, söyledi. (Farsça)
• Söz, kelâm. (Farsça)

güfte

• Her hangi bir makama göre bestelenen manzume.
• Farsça "söylemek" demek olan "güften" mastarından gelen bu tabirin mânası, söylenmiş söz demektir.

gülbank

• Toplulukça söylenen dua ve tekbir.

• (Gülbang) Bir cemaat tarafından birlikte söylenen duâ, ilâhi, tekbir. (Farsça)

günaşırı

• İki günde bir. Bir gün olup ertesi gün olmayarak ve böylece sürüp giderek. (Türkçe)

gunm

• Bir şeye meşakkatsiz nâil olmak veya düşmandan doyumluk almak mânalarına gelir ve alınan doyumluğa da isim olarak ıtlak olunur ki ganimet de, her iki mânada böyledir. Şeriatta ise ganimet, küffardan anveten, yani harben alınan maldır. Binaenaleyh, velevse harbin neticesi olsun bir sulh ve ahd ile al

gunne

• Genizden söylemek, sesi burnundan çıkarır gibi okumak. Burundan gelen ses. (Tecvidde harfin vasıflarındandır)

güriz

• Kaçma. (Farsça)
• Kaçan. (Farsça)
• Edb: Kasidelerde mevzuya girmeden evvel söylenen beyit. (Farsça)

guy

• Söyleyen, konuşan, söyleyici. (Farsça)
• Kelâm, söz. Acemlere mahsus bir cins oyun topu. (Farsça)
• Baykuş. (Farsça)

• "Diyen, söyleyen" mânâlarına gelir ve birleşik kelimeler yapılır. Meselâ: Rast-gu(y) : Doğru söyleyen. Suhan-gu(y) : Söz söyleyen, konuşan.

güya

• Sanki. Ke-ennehu. Söyle. Tut. Farzet. (Farsça)
• Söyleyen. (Farsça)

güyan

• Söyleyen. (Farsça)

güyem

• Söylerim (mânâsına fiil). (Farsça)

güyende

• Söyleyici. Söyleyen. Kail olan. (Farsça)

guyi / guyî

• Söyleyiş, söyleme. (Farsça)

güzide-suhen / güzîde-suhen

• Beğenilmiş söz söyleyen, seçkin sözler konuşan. (Farsça)

habz

• Ekmek pişirmek.
• Ekmek vermek.
• Sözü birbiri ardınca söyleyip yürümek.
• Devenin ayağını yere vurması.

hadb

• Vurmak, darb etmek.
• Deriyi etiyle ayırmak.
• Isırmak.
• Yalan söylemek.
• Uzunluk.

hadd-i kazf

• İffetli, temiz olan erkek veya kadına zinâ isnâd etmek (zinâ ettiğini söylemek) sebebiyle verilen cezâ.

hadi / hadî

• Birinci.
• Mazluma yardım eden.
• Deveyi şarkı söyleyerek süren.

hadim ağası

• Erkekliği yok edilmiş olan. Böyle kimselere "Tavaşi" de denilirdi. Bu gibiler, yabancı erkekler için mahrem sayılan harem dairesine girip çıktıkları ve muhafaza ile beraber harem hizmetini de gördükleri için kendilerine "Hâdim Ağası" adı verilirdi.

hadis / hadîs

• Her söylenişinde yeni haber gibi dinlenmeğe lâyık. Peygamberimizin (A.S.M.) sözü, emri ve hareketi. Sünnet-i Nebeviyye. Hadisten bahseden ilim.

hadis-i amm / hadîs-i âmm

• Herkes için söylenmiş hadîs-i şerîfler.

hadis-i has / hadîs-i hâs

• Bir kimse için söylenmiş hadîs-i şerîfler.

hadis-i kavi / hadîs-i kavî

• Resûlullah efendimizin, söyledikten sonra, peşinden bir âyet-i kerîme okuduğu hadîs-i şerîfler.

hadis-i kudsi / hadîs-i kudsî

• Peygamber Efendimiz (a.s.m.), Cenâb-ı Haktan "Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur" diyerek rivayet ettiği (naklettiği) Kur'ân-ı Kerîm dışındaki sözler.

hadis-i maktu' / hadîs-i maktû'

• Söyleyenleri (râvîleri), Tâbiîn-i kirâmakadar bilinip, Tâbiîn'den rivâyet olunan hadîs-i şerîfler.

hadis-i mensuh / hadîs-i mensûh

• Peygamber efendimiz tarafından ilk zamanda söylenip, sonra değiştirilen hadîsler.

hadis-i mevkuf / hadîs-i mevkûf

• Eshâb-ı kirâma kadar râvîleri (nakledenleri) hep bildirilip, sahâbî olan râvînin, Resûl-i ekremden işittim demeyip, böyle buyurmuş dediği hadîs-i şerîfler.

hadis-i mevsul / hadîs-i mevsûl

• Sahâbînin (Resûlullah efendimizin arkadaşları); "Resûlullah'tan işittim, böyle buyurdu" diyerek haber verdiği hadîs-i şerîfler. Bunda, Resûl-i ekreme kadar rivâyet edenlerin hiç birinde kesinti olmaz.

hadis-i mevzu' / hadîs-i mevzu'

• Başkası tarafından söylendiği hâlde Peygamberimize (A.S.M.) isnad edilen hadis. Muan'an veya senedlerle tesbit edilmemiş hadistir. Manası yanlış demek değildir.

hadis-i mürsel / hadîs-i mürsel

• Sahâbe-i kirâmın ismi söylenmeyip, Tâbiîn'den (Sahâbeyi görenlerden) birinin, doğruca Resûl-i ekrem buyurdu ki dediği hadîs-i şerîfler.

hadis-i müstefiz / hadîs-i müstefîz

• Söyleyenleri üçten çok olan hadîs-i şerîfler.

hadis-i mütevatir / hadîs-i mütevâtir

• Bir çok Sahâbînin Peygamber efendimizden ve başka bir çok kimsenin de bunlardan işittiği ve kitâba yazılıncaya kadar, böyle pek çok kimsenin haber verdiği hadîs-i şerîfler.

hadis-i nasih / hadîs-i nâsih

• Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem efendimizin, son zamanlarında söyleyip, önceki hükümleri değiştiren hadîs-i şerîfleri.

hafaza melekleri

• Koruyucu melekler, her insanın hayır (iyi) ve şer (kötü) işlerini yazan; ikisi gece, ikisi gündüz gelen ve kötülüklerden ve cinlerden koruyan melekler. Bunlara Kirâmen kâtibîn melekleri diyenler olduğu gibi, onlardan başka olduğunu söyleyenler de olm uştur.

hafeş

• Gözün küçük olması ve görme kuvvetinin zayıf olması. (Öyle kişiye "ahfeş" derler.)

hafi / hafî

• Gizli, kapalı.
• Usûl-i fıkıh ilminde, mânâsı açık olduğu hâlde söyleyenin maksadını ifâde etme husûsunda kapalı, gizli söz.
• Tasavvufta âlem-i kebîrdeki beş latîfeden biri.

haft

• Sâkin olmak.
• Sözü gizli söylemek.

hafz

• Aşırı olmama hali.
• Refah ve ferahlık. Huzur ve rahat.
• Yavaş yavaş mülayim yürüyüş, itidal. Alçak.
• Kelimenin son harfini esre, yâni "i" diye okumak.
• Sözü boğaz içinden söylemek.

hak-gu / hak-gû

• Doğru ve hak söyleyen. (Farsça)

hakeza / hâkeza

• Öylece. Bunun gibi. Böyle.

• Böylece, bunun gibi.

hakikat / hakîkat

• Bir şeyin aslı, mahiyeti.
• Gerçek, doğru.
• Sadakat kadirbilirlik. Sözlük anlamıyla söylenen söz.

halbuki

• (Hâl bu ki) Hakikat ve doğrusu şudur ki, öyle iken.

halife

• Öncekinin yerine geçen.
• Fık: İlâhî, yâni şer'î hükümlerin tatbik ve icrası için Peygamber'e (A.S.M.) vekil olan zât. İmam. İmamet-i kübra. (Namazda imama uyan cemaat gibi, halifeye de şer'î emirlerde öylece itaat edilir. Halifede aranan dört şart: İlim, adalet, kifayet, a'zâ ve havâs

halife-i adile / halîfe-i âdile

• Halîfe olacağı, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfin işâreti ile anlaşılan halîfe. Hazret-i Ebû Bekr'in halîfeliği böyledir.

hallac-ı mansur

• Asıl adı Hüseyin olan bu zat, tasavvuf mesleğinde meşhurdur. Manevi istiğrak hallerinde hissettiklerini, şeriata zâhiren zıd düşen ifadelerle söylediği için, Hicri 306 senesinde idam edilmiştir.

halt / خَلْطْ

• Karıştırmak. Münasebetsiz söz söylemek. Bir şeyi bir şeye karıştırmak. Hatâ etmek.

• Karıştırma.
• Uygunsuz söz söyleme.

• Karıştırma, uygunsuz söz söyleme.

hamhama

• Hımhımlık, sözü genizden söyleyerek konuşma.

hamr

• Ekşi. Şarap. İçki olup sarhoşluk veren şey.
• Birine bâde içirmek.
• Bir hususu söylemeyip setreylemek. Ketmeylemek.

hamse

• Mesnevi şekliyle yazılmış beş kitabdan ibaret bir takım demektir ki, böyle eser meydana getirmiş olanlara "Hamsenüvîs", yâhut "Hamseci" denilir. XII. yüzyıla kadar hamse-nüvîslik mutâd değildi. 1195'de vefat etmiş olan Genceli Şeyh Nizamî, manzum olarak beş kitab yazmış ve hepsine birden "penc genç"

hane-i avarız

• Avarız ve bedel-i nüzul ve buna benzer vergiler ve tekâlifin toplanmasında tutulan ölçü. Buradaki hanenin, lügat mânası olan evle münasebeti yoktur. Kasabalar, köyler nüfuslarına ve emlâk ve arazilerinin miktar ve hâsılatlarına göre hane itibar edilir ve mahallî masraflarla sair vergiler ona göre ta

hanende / hânende

• Okuyan, şarkı söyleyen. (Farsça)

hanende-gan / hânende-gân

• (Tekili: Hânende) Hânendeler, şarkı söyleyenler, şarkıcılar. (Farsça)

hanhana

• Sözü burun içinden söylemek. Hımhımlık.

hanifen müslimen / hanîfen müslimen

• Allah'ı bir olarak tanıyan dosdoğru bir Müslüman (Kur'ân-ı Kerimde Hz. İbrahim için söylenen bir ibare).

harac-ı muvazzaf

• Tar: Arazi üzerine her dönüm başına senevi maktuan muayyen bir miktar meblağ olarak alınacak bir vergidir. Buna "harac-ı vazife" adı da verilir. Bu vergi, zimmete taalluk eder ve araziden yalnız bilfi'l intifa edilmekle değil, intifaa temekkün ile de tahakkuk eder. Binaenaleyh, böyle bir araziyi sah

harf-endaz

• Söz atan; dokunaklı, haysiyete ilişen söz söyleyen.

harisun aleyküm / harîsun aleyküm

• Tevbe Suresi'nin bir âyetinde geçen bu ifade, birinci derecede Peygamberimiz (A.S.M.) hakkında olup ümmetini ve bütün insanları doğru yola irşadda yılmadan, büyük bir sebat ve azim ve gayretle devam etmesine işaret edilerek böylece tavsif edilmiştir.

hars

• Tahmin etmek.
• Yalan söylemek.
• Acıkmak.

haşa / hâşâ

• Aslâ. Kat'iyyen. Öyle değil. Allah korusun... (mânasına söylenir.)

• Asla, kesinlikle öyle değil.

haşa sümme haşa / hâşâ sümme hâşâ

• Asla ve asla, kesinlikle öyle değil.

haşa ve kella / hâşâ ve kellâ

• Asla ve asla, kesinlikle öyle değil.

haşa! sümme haşa! / hâşâ! sümme hâşâ!

• Asla ve asla, kesinlikle öyle değil.

haşa, sümme haşa / hâşâ, sümme hâşâ

• Asla, kesinlikle öyle değil.

hasbıhal

• Söyleşi, sohbet.

hasir / hasîr

• Bir şey söyler veya okurken dili tutulan kimse. Kekeme insan.
• Hasır.

hasr-ı örfi / hasr-ı örfî

• Herkesçe bilinen belli bir şey. Böyle meşhur bir şeye mahsus olmak.

haşvi / haşvî

• Mânâsız sözler söyleyen, saçma sapan konuşan.
• Haşve benziyen.

hatib / hatîb

• Hitâbeden. Söz söyleyen. Cemaate, topluluğa karşı güzel söz söyleyen kimse.
• Câmi'de müslümanlara dini nasihatlar ve güzel sözlerle hitâbeden vazifeli zat.

• Mânalı ve fâideli, güzel söz söyleyen. Güzel, düzgün konuşan.

hatib-i beliğ

• İnsanlara son derece derin ve hikmetli sözler söyleyen hatip.

hatibane

• Hatibcesine. Güzel ve akıcı söz söyleyenlere yakışırcasına. Nutuk atarcasına. (Farsça)

hatun-u kıyamet / hâtun-u kıyamet

• Hz. Peygamberimizin (A.S.M.) kızı Hz. Fatıma'ya mecaz yoluyla söylenen bir tabirdir.

hay

• Çiğneyen mânasına gelir ve birleşik kelimeler yapılır. Meselâ: Şeker-hâ : Şeker çiğneyen. (Farsça)
• Mc: Tatlı sözlü, güzel ve dokunmaz sözler söyleyen. (Farsça)

hayf

• (Hayfâ) Emansızlık. Haksızlık. Zulüm. Cevr. (Vah vah, yazık, eyvah, yazıklar olsun meâlinde söylenir.)

hayhay

• Baş üstüne, seve seve yaparım, öyle ya!, şüphesiz, elbette (gibi mânâlara gelir.) (Türkçe)

hayide-gu / hayide-gû

• Değersiz sözler söyleyen kimse. (Farsça)
• Değersiz şiirler yazan kimse. (Farsça)

hayrhahlık

• Başkasının iyiliğini istemek. Allahü teâlânın nîmetinin bir kimsenin elinde devamlı kalmasını veya onun böyle bir nîmete kavuşmasını dilemek. Hasedin, kıskançlık ve çekememezliğin zıddı.

hayyakallah / hayyâkallah

• Allah seni yaşatsın. Allah ömrünü uzun etsin, meâlinde ve dua makamında söylenen bir tâbirdir.

hayyeales-salah-hayyealel-felah / hayyeales-salâh-hayyealel-felâh

• Ezân ve ikâmet okunurken söylenen "Haydin namaza" ve "Haydin kurtuluşa" mânâsına mü'minleri kurtuluşa, seâdete sebeb olan namaza çağıran iki mübârek söz.

hayz

• (Çoğulu: Hiyaz) Kadınlara mahsus aybaşı. Kadının âdet hâli. Böyle bir kadına hayize denir. (Kadını döl yatağı denen rahminden, bir hastalık veya çocuk doğurma sebebi olmaksızın, muayyen müddetlerde kan gelmesine o kadının "aybaşısı" denir. Buna ve kan geldiği müddete de hayız müddeti denir. İslâmiye

hazık-ı mütedeyyin / hâzık-ı mütedeyyin

• Dindar ve iyi mütehassıs. (Dindar ve iyi mütehassıs doktor için söylenir).

hebenneka

• Ahmaklığı darb-ı mesel olmuş bir kimsedir.
• Mc: Zeki ve becerikli olmadığı halde kendini öyle sanan.

heca

• (Hece) Dilin ve ağzın bir hareketi ile çıkan bir veya birkaç harf. Harflerin sesi. Harflerin seslendirilmesi.
• Elif-bâ sırasına göre dizili harfler. Bir sözü harfleri ile söylemek.
• Şekil. Kıyâfet.
• Yemek.
• Sükut etmek, susmak.

heccav

• Çok hicveden. Hiciv söyleyen.

hece

• (Hecâ) Bir defada söylenebilen, bir veya birkaç harfden meydana gelen sözcük.
• Harfleri birer birer söyleyerek okuma.

hecv

• (Hicv) Medh ü senânın zıddı. Kötüleme. Birisi hakkında kötülemek için söylenen söz veya manzume.

heft

• Hafiflik sebebiyle uçup dağılmak.
• Hafif mizaçlı olup, her dile geleni söylemek.
• Vurmak.

helc

• İtimat etmeyecek söz söylemek.

helesaya çıkmak

• Eskiden ramazanlarda iftardan sonra para toplamak için çocuklar tarafından teşkil edilen çalgılı heyetlere katılanlar tarafından nakarat makamında söylenen bir tabirdir. Dilenciliğin kibarcalarından sayılır.

helümme cerra

• (Helümme cerren) "Var kıyas eyle... Çek beri getir." gibi kinâye için söylenen bir tabirdir.

hem-çünan

• Böylece. (Farsça)

hem-dest-i vifak

• Bir fikir ve mes'elede anlaşarak elele vermek, hep birden aynı sözü söylemek.

hem-dih

• Köyleri aynı olan. Aynı köyden olan. (Farsça)

hengame-gir / hengâme-gir

• Meddah, oyuncu. Hikâye söyleyici, hokkabaz. (Farsça)
• Diş macunu, leke tozu gibi şeyler satan çığırtkanlar. (Farsça)
• Kavgacı, gürültücü. (Farsça)

hergele

• Binilmek ve yük taşımak için alıştırılmamış at, kısrak, beygir veya merkep sürüsü.
• Böyle bir sürüye dahil olan hayvan.
• Mc: Terbiye ve görgüden büsbütün mahrum adam.
• Bir işe yaramaz işçi kalabalığı.

hert

• Dokunaklı söyleme, iğneleyici bir şekilde konuşma.
• Yırtma.
• Dürtme.

herze-lay

• Herze söyleyen, saçmalayan.

herzegu / herzegû

• Saçma sapan konuşan. Lüzumsuz ve mânasız söz söyleyen. (Farsça)

• Saçma sapan konuşan, lüzumsuz ve mânâsız sözler söyleyen.

herzehayi / herzehayî

• Mânâsız konuşma, saçmasapan söyleme. (Farsça)

herzekar / herzekâr

• Saçma sapan konuşan, mânasız sözler söyleyen. (Farsça)

heyamola

• Eskiden ramazanlarda para toplamak gayesiyle mahalle çocukları tarafından teşkil edilen bir nevi dilenci alaylarında söylenen bir tâbirdir.
• Eskiden gemiciler gemi demirini çekerken veyahut bir amele inşaatta ağır bir şey kaldırırken yahut da şahmerdanı yukarı çekerken kuvvetbirliğini

heyhat

• Teneffür ve tehassür ifâde eder; "sakın, savul, yazıklar olsun, uzak ol" mânalarına geldiği gibi, daha ziyade; Eyvah, yazık, ne yazık, ne kadar uzak... gibi mânalar için söylenir.

hezec

• Gök gürültüsü.
• Güzel sesle şarkı söylemek.

hezl-gu / hezl-gû

• Şakacı. Lâtifeci, mizahlı söz söyleyen.

hid'

• Koyunlar ürküp dağıldıklarında, onları durdurmak için söylenen bir kelimedir.

hıffet

• Hafiflik; kolaylık; Arapça'da kural olarak teleffuzu dile ağır gelen lâfızların kurallar çerçevesinde düzenlenerek kolaylık sağlama; Meselâ, kàle fiilinin aslı 'kavele' dir. Ancak söylemesi dile ağır geldiği için 'vav' harfi 'elif'e çevrilerek kàle denmiştir.

hıfz-ül lisan

• Dili, günah ve lüzumsuz olan sözlerden korumak. Kötü ve fena sözlerden dilini muhafaza etmek. (İhtiyaçtan fazla söz söylememek mendubdur.)

hikaye-perdaz / hikâye-perdâz

• Hikâye anlatan, hikâye ve roman söyleyen. (Farsça)

hina / hîna

• Şarkı söyleme. (Farsça)

hina-ger / hinâ-ger

• Şarkıcı, şarkı söyleyen. (Farsça)

hınzır

• (Çoğulu: Hanâzır) Domuz. (Beğenilmeyen birisine hakaret için mecazen söylenir.)
• Pis ve katı kalbli kimse.

hıtab

• Sözü âşikâre ve yüzüne söylemek.
• Seninle gayrin arasında olan kelâm.

hitab / hitâb

• Söz söyleme. Topluluğa veya birisine karşı konuşma.

• Bir veya daha fazla kimselere söz söyleme, nutuk.

• Söyleme, buyurma.

hitab-ı am / hitab-ı âm

• Umuma hitap, bir topluluğa söyleme.

hitaben

• Birinin yüzüne söyleyerek, ona hitab ederek. Tevcih-i kelâm eyleyerek. Birine doğru hitab ederek.

hitabet

• Düzgün ve güzel söz söyleme san'atı.

• Cemaate, topluluğa veya birisine karşı söz söylemek. Güzel ve faideli söz konuşmakla halka dinletmek. Güzel söz söyleme san'atı. Hutbe okuma. Nutuk irâdetmek.
• Man: Makbul ve zannî mukaddemelerden terekküb eden kıyas.

hitabiyyat

• Hitabolunarak söylenen sözler.

hıyar

• Hayırlılar.
• (Çoğulu: Hıyârât) Huk: Bir işi yapıp yapmamada serbestlik. Genel olarak bir anlaşmadan vaz geçme. Hususi bir sözleşmenin fesh veya tasdiki. Muhayyerlik. Kendisinde böyle muhayyerlik bulunan kimse, yaptığı bir akdi diğer tarafın rızasına hâcet kalmaksızın bozabilir.

hoşamed gu / hoşâmed gû

• Hoş geldin, diye söyleyen. (Farsça)

hoşbeş

• Selâmsabah, hatır sorma, birbirine rastlayan iki ahbab arasında söylenilen ilk sözler.

hubb-u lafz / hubb-u lâfz

• Lâfız sevgisi; kelimenin söyleyiş şekline meftun olmak.

hud

• (Tekili: Hâid) Büyüklük.
• Çok hürmet.
• Bir Peygamber ismi. Rıfk, sükun ve vakar ile muttasıf olduğu için bu Peygambere Hud ismi verilmiştir. (A.S.) Yahudilere de bu isim söylenilmiştir. Nuh tufanından sonra Yemen diyarında Hadremud civarında Ahkaf denilen yerde Ad Kavmine gönde

hüma kuşu / hümâ kuşu

• Devlet kuşu. (Hikâyede: Gölgesi kimin başına düşerse o padişah olurmuş, derler. Hümâyun da buradan gelmiştir. Tayr-ı hümâyun, tâlih kuşu, uğur kuşu gibi isimlerle söylenir.)

hümeze

• (Hemz. den) Dürtüştürücü, kırıcı, ısırıcı, sıkıcı.
• El ve kaş işâretleri ile ayıplama.
• Bir kişinin ardından ayıplarını söyleyen. Gammaz.

hunne

• Sözü burun içinden söylemek.

hunya / hunyâ

• Şarkı söyleme. (Farsça)

hunyager / hunyâger

• Şarkı söyleyen, şarkıcı. (Farsça)

hurz

• Oranlamak, yâni tahminle bir şeyin miktarını söylemek.

hüsn-ü hatime / hüsn-ü hâtime

• Neticeyi iyi bir halde bitirme.
• İman ile âhirete gitmek. Kelime-i şehadet söyleyerek ölmek.

hutbe

• İlâhi emir ve nehiyleri cemaate beyan ve ihtar etmek. Cuma veya bayram namazlarında müslümanlara hatibin İlâhi ve şer'i emirleri hatırlatan sözleri. (Hatib, bu hutbeyi söylemeye Halife veya İslâm Devlet Reisinden vazife ve salâhiyet almıştır.)

i'cam

• Harflere, yazıya nokta koymak.
• İsteğini açıklıkla bildiremeyip, maksadı belirsiz, muğlak söylemek.

i'caz

• Âciz bırakmak. Acze düşürmek, şaşırtmak.
• Edb: Mu'cize derecesinde düzgün ve icazlı söz söylemek. Benzerini yapmada herkesi acze düşürmek. Güzel söz söylemekte insanların muktedir olmadıkları derece.
• Mu'cizelik olan şey.

i'caz-ı belağat / i'câz-ı belâğat

• Güzel söz söylemedeki mu'cizelik.

i'tikaf / i'tikâf

• Bir şeye devam etmek.
• Ist: Bir yere çekilip yalnız ibadetle meşguliyet. Hususan Ramazanın son on gününde, mescidlerde ve buna benzer yerlerde kalıp, ibadet, ilm-i iman ve Kur'an, evrad ve ezkâr gibi ibadetlerle meşgul olmak. Böyle bir kimseye "Mu'tekif" denir.

i'tiraf

• (İtiraf) Kabahatini saklamamak. Suçunu söylemeği kabul etmek. Gizleyip söylemek istemediği şeyi açıklamak.

i'tiraf-ı cürm

• Maznunun yaptığı suçu söylemesi, itiraf etmesi.

i'tiraf-ı kusur

• Kusurunu söyleme, itiraf etme.

i'tiraziye

• İtiraza, kabul etmediğine dair yazı.
• Edb: Cümlenin esasından olmayıp yalnız bir husus hakkında söylenen ibare.

ibare-senc

• Düzgün konuşan, akıcı söz söyleyen. (Farsça)

ibda'

• Cenab-ı Hakkın âletsiz, maddesiz, zamansız, mekânsız yaratması ve icâdı.
• Misli gelmemiş bir eser meydana koymak, icâd, ("İbda', ihdâs, ihtirâ, icâd, sun', halk, tekvin" kelimeleri birbirine yakın mânâdadırlar.)
• Edb: Geçmişte benzeri olmayan şiiri söylemek.

ibn-i vakt

• Zamanın uyarına giden, vaktin icaplarına göre hareket eden kişi. Zamane adamı.
• Mizaç ve tabiata göre söz söyleyen kimse.

ibtişak

• Haysiyet ve nâmusa dokunma.
• Yalan söyleme.

ibza'

• Kötü söyleme, fena söyleme.

icab / îcâb

• Lâzım. Gerekli. Lüzum. Sebeb olmak.
• Ist: Akitlerde ilk söylenen söz. Bir mal sahibinin müşteriye karşı, "Bu malımı sana şu kadar paraya sattım" demesidir. Müşterinin de kabul etmesine dair olan sözüne "kabul" denir. Şer'i ıstılahta buna "icâb ve kabul" denir.

• İhtiyaç.
• Teklif, bir sözleşme için alıcı veya satıcı tarafından ilk söylenen söz.

icare-i faside / icare-i fâside

• İn'ikad şartlarını câmi' olduğu halde sıhhat şartlarını tamamen veya kısmen cami olmayan icaredir. Bu, aslen meşru olduğu hâlde vasfen meşru bulunmamış olur. Binaenaleyh böyle bir icareyi mucir ile müstecirden herhangi biri fesh edebilir.

icare-i münecceze

• Bir şeyi akd-i icare ânından itibaren kiraya vermektir. Akd zamanında kiranın başlangıcı söylenmezse kira, bir icare-yi müneccezeye haml olunur.

icaz / icâz / îcâz / ایجاز / ا۪يجَازْ

• (İycâz) Edb: Az söyle çok şey anlatmak. Sözü muhtasar söylemek. Çok mânaya gelen kısa cümlenin hâli. Mâruf ve müteârif olan cümleden kısa bir cümle ile maksadı ifâde san'atı.Böyle sözlere mucez, veciz veya vecize denilir.

• Sözü kısa söyleme.
• Az sözle çok mânâ anlatma.

• Veciz anlatma, özlü söyleme. (Arapça)

• Az söyle çok şey anlatma.

icmali iman / icmalî iman

• İman esaslarını kısaca bilmek. Allah'a ve Peygamberine imân ettiğini söylemek ve tasdik etmek.

ictihad

• Kudret ve kuvvetini tam kullanarak çalışmak. Gayret etmek. Çalışmak.
• Anlayış.
• Kanaat.
• Fık: Şeriatın fer'î mes'elelerine âit hükümleri, İslâm müçtehidlerinin, usulüne uygun olarak, Kur'an ve Hadis-i Şeriflerden çıkarmaları ve bunun için tam gayret etmiş olmaları. Böyle

idare-i maslahat / idâre-i maslahat

• İdâre-i maslahat etmek: İşleri öyle veya böyle idare etmek.

iddia

• Bir şeyin müsbet veya menfiliğini ısrarla söylemek. İleri sürülen fikir. Dâva etmek. Israr etmek. İnat etmek. Haklı veya haksız bir dâvaya kalkışmak.

iddiaen

• İddia ederek. Doğru olduğunu söyleyerek.

ifade / ifâde / افاده

• Anlatmak. Söylemek.
• Fayda vermek, fayda tutmak.

• Söylem, anlatım, dile getirme. (Arapça)
• İfâde edilmek: Anlatılmak, belirtilmek, dile getirilmek. (Arapça)
• İfâde etmek: Anlatmak, belirtmek, dile getirmek. (Arapça)

ifade-i şifahiyye

• Ağızdan söyleyerek, şifahî olarak ifade ederek.

ifasa

• Yumuşak söylemek.
• Aşikâre söylemek. Açık açık konuşmak.

ifhaş

• (Fuhş. dan) Kötü ve fena söyleme.

ifrad

• Tek olarak söylemek.
• Ayırmak.
• Göndermek. Yollamak.

ifsah

• Fesahatla konuşmak. Açık ve düzgün söz söylemek.

iftihariyyat

• İftihar yoluyla söylenen sözler.

iftilat

• Ansızın bir işe girişme.
• Hatıra gelivererek şiir veya söz söyleme.

iftinan

• Türlü türlü ve birbirini tutmayan düzensiz söz söyleme.
• Fitneye düşmek.
• Âşık olmak.

iftiraş

• İzine uyma.
• Namusa dokunur söz söyleme.
• Yayılma.
• Cima.
• Döşemek.

igfaliyyat

• Yanıltıp aldatmak için söylenen sözler.

iglak

• Karıştırmak. Kapamak. Muğlak yapmak. Anlaşılmaz hâle koymak.
• Zorla iş yaptırmak.
• Edb: Sözü karışık ve anlaşılmaz surette söyleme.

iglaz

• (Galiz. den) Kaba ve fenâ söyleme.

iglazat

• (Tekili: İglaz) Kaba ve galiz söyleme.

igrad

• Yüksek ve güzel sesle şarkı söyleme.

igrakiyyat

• Aşırı büyültmelerle ve mübâlâğalarla söylenen sözler.

ihale

• Bir işi birisinin üzerine bırakmak. Bir hâlden diğer hâle dönmek.
• Artırma veya eksiltmeye çıkarılan bir işi en münâsib bulunan bir istekliye vermek.
• Zayıf addetmek.
• Muhal söz söylemek.

ihfa

• Saklamak. Gizlemek. Ketmetmek. Gizlenilmek.
• Tecvidde: Harflerden birisini söylerken gizli ve zayıf söylemek.

ihlaf / ihlâf

• Sözden dönme, yalan söyleme.

ıhna'

• İfsad etmek, bozmak.
• Yaramaz söz söylemek.

ihsar

• (Hasr. dan) Birisini işinden alıkoymak.
• Fık: Hac için ihrama girmiş bir zâtın, Arafat'ta durmakla ziyaret tavafından; ve umre için ihrama girmiş bir kimsenin de tavaftan men edilmesi. Böyle men edilen zâta "muhsar" denir.
• Kısaltma, kısalma.
• Sıkıştırma.

ihtikar / ihtikâr

• Bir şeyi kıymetlensin diye saklamak.
• Ist: İnsanların veya ehlî hayvanların yiyeceklerine âit şeylerin satış kıymetleri yükselsin diye kırk gün kadar saklamak. Böyle yapan kimseye muhtekir denir.
• Vurgunculuk, bozgunculuk.

ihtital

• Gizli söylenen sözü dinleme. Kulak kabartma.

iknaiyyat

• İknâ etmek veya râzı etmek için söylenilen sözler.

ikrar / ikrâr / اِقْرَارْ

• Açıktan söylemek. Kabul ve tasdik etmek. Hakkı itiraf etmek. Karar vermek. Mukarrer kılmak.
• Fık: Bir kimseye diğerinin kendisinde olan hakkını haber vermek.

• Îmânını açıkça, dil ile söylemek.
• Bir kimsenin kendisiyle alâkalı olup, başkasına âit bulunan bir şeyi haber vermesi, îtirâf etmesi.

• Söyleme, dile getirme.

• Dil ile söyleme.

iksar-ı kelam / iksar-ı kelâm

• Çok söyleme, sözü uzatma, gevezelik etme.

iksir

• Çok te'sirli, her derde devâ sayılan mevhum cisim. Bir şeyin olmasına veya hastanın iyileşmesine sebeb olan ehemmiyetli madde.
• Tıb: Oldukça şekerli ve kolayca alınabilen bir ilâç.
• Eski kimyada: (Bazılarının söylediğine göre) kıymetsiz madenleri ve sair şeyleri altuna tebdile

iktidab

• Bir şeyi kendisi için kesmek.
• Henüz öğretilmemiş deveye binmek.
• İrticâlen söz söylemek.
• Edb: Şâir, kasidesinden teşbihi keserek maksadına, yani medhettiğinin medhine geçmek.

iktina'

• Künyelenme.
• Anlaşılmayacak şekilde söyleme.
• Gizlenme, saklanma.

iktirah

• (Çoğulu: İktirahat) (Karh. dan) Evvelden hazırlamadan düzgün bir şekilde ve içe doğduğu gibi (şiir veya nutuk) söyleme.

iktisas

• Birinin izinden, ardından gitmek.
• Kısas istemek. İntikam almak.
• Kıssa.
• Hikâyeyi veya bir haberi doğruca söylemek.

ıkval

• Bir kimsenin söylemediği bir sözü, söyledi diye iddia etmek.

ikval

• Bir kimsenin, söylemediği halde bir sözü söyledi diye iddia etme.

ıkvaliyyat / ıkvâliyyât

• Söylenmediği hâlde söylendi diye iddiâ edilen sözler. Lüzumsuz iddialar.

ila / îlâ

• Kocanın karısına dört ay veya daha çok zaman veya zaman söylemeyerek "Sana yaklaşmayacağım" diye yemîn etmesi.

ila-ahir / ilâ-âhir

• Sona kadar, diğerleri de böyledir ve başkaları... (manalarına gelir.)

ila-nihaye

• Sona kadar, nihayete kadar. Böylece devam eder.

ilah

• Arabçadaki "ilâ âhir" kelimesinin kısaltılmışı. "Sonuna kadar, böylece devam eder" demektir.

ilahi / ilahî

• Cenâb-ı Hak ile alâkalı, Allah'a dâir. Cenab-ı Hakk'a aid ve müteallik.
• Ey Allahım, ey İlâhım! (meâlinde duâ içinde söylenir).
• Edb: Tasavvufî şairler tarafından dinî ve İlâhî fikirleri havi olmak üzere yazılmış olan ve makamla okunan şiirler.

ilan-ı iflas / ilân-ı iflâs

• Tüccarın işinde güçsüzlüğünü yani iflâs ettiğini resmî olarak söyleyip açığa vurması.

ilas

• Kinâyeli ve iğneleyici sözler söyleme.

ileyhim

• Onlara. (Erkek olan çok kişi için söylenir.)

ileyhima

• Onlara. (Erkek olan iki kişi için söylenir)

ileyhinne

• Onlara. (Kadın olan çok kişi için söylenir.)

ill

• Keskinlik veya parlaklık mânasından alınmış olup; feryat, yemin, ahid ve karâbet mânalarına gelir. İbrânice "il", ilâh demek olduğu da söylenmiştir.

ilm-i alet / ilm-i âlet

• Ulûm-i âliyye denilen sekiz yüksek din bilgisini öğrenebilmek için lâzım olan yardımcı ilimlerdir. Bunlara ulûm-i ibtidâiyye, başlangıç ilimleri de denir. Ulûm-i âliyye şunlardır:Tefsîr, usûl-i kelâm, kelâm, usûl-i hadîs, ilm-i hadîs, usûl-i fıkh, fı kh, ilm-i tasavvuf. Böylece din bilgileri yirmi o

ilm-i belagat / ilm-i belâgat / ilm-i belâgât

• Edb: Güzel söz söyleme veya yazmayı öğreten ilim. Edebiyatın bir şubesi.

• Düzgün ve yerinde söz söyleme yolunu öğreten ilim.

ilm-ül-yakin / ilm-ül-yakîn

• Eserden müessire yol bulmak. İşi görüp yapanı tanımak, bilmek. Dumanı görüp, orada ateşin olduğunu anlamak böyledir.

ilmiye rütbeleri

• İlmiye denilen ulema sınıfına mahsus rütbeler. Rütbeler, aşağıdan üste doğru şöyle idi: Müderrislik, kibar-ı müderrisîn, mahreç mevleviyeti, bilâd-ı hamse mevleviyeti, Haremeyn-iş şerifeyn mevleviyeti, İstanbul kadılığı, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği.

ilzamiyat

• Bir kimseyi ilzam edip susturmak için söylenen sözler.

imam-ı a'zam

• (Hi: 80-150) Hanefi Mezhebinin imamı. Asıl ismi: Ebu Hanife Nu'man bin Sâbit'tir. Bağdatlı olup Abbasiler devrinde yaşamıştır. Fıkıh ilminin en ileri geleni olup, bu ilmin tedvin ve tervicinde çok büyük hizmet etmiştir. Böyle zâtların vicdan-ı umumiye nezdinde idareyi, hak ve adalette selâmet için,

imameyn

• İki İmam.
• Fık: Ekseriyetle Hanefî kitaplarında "İmameyn" dendiği zaman "İmam-ı Ebu Yusuf ile İmam-ı Muhammed" anlaşılır. Bazan da İmam-ı A'zam ile İmam-ı Şâfiî Hz.lerine söylenir.

iman / îmân

• İnanmak. "Allahü teâlâdan başka mâbud, ilâh olmadığına, Muhammed aleyhisselâmın O'nun kulu ve Resûlü olduğuna" ve O'nun Allahü teâlâdan getirdiklerine kalb ile inanıp dil ile söylemek.

iman-ı makbul / îmân-ı makbûl

• Mü'minlerin (Peygamber efendimizin söylediklerinin hepsini beğenip kalben kabûl edenlerin) îmânı.

iman-ı merdud / îmân-ı merdûd

• Münâfıkların (dilleri ile inandıklarını söyleyip kalben inanmayanların) yalnız dil ile söyledikleri îmân.

imdi / imdî

• Artık, bu halde, böyle olduğu halde.

imtisal

• Nümune kabul etme.
• Uymak. Ayrılmamak üzere inkıyad etme.
• Mesel ve kıssa söyleme.
• Bir şeyin suretine girme.
• Muvafakat ve mutabakat etme.
• Katili kısas etme.

indelbüleğa

• Adamına göre güzel söz söyleyenler yanında.

indiyyat

• (Tekili: İndî) Birinin kendince uydurduğu şeyler. Bir kimsenin kendi görüş ve inanışına göre söylediği sözleri.

inkar / inkâr

• Bilmeme, tanımama. Yaptığını ve söylediğini gizleme.
• Yapmadım deme ve ayak direme.
• Reddetme.

inkılab-ı hakaik / inkılâb-ı hakaik

• Hakikatlerin tam zıddına dönmesi (ki, böyle bir şey mümkün değildir.)

inni / innî

• Şüphesizlik ve kat'iyyet ifade eden "inne" ile mütekellim zamirinin birleşmesidir. Türkçede karşılığını "muhakkak ben" diye söyleyebiliriz.

inşaallah / inşâallah

• Her zaman Allahü teâlânın adını anmağa alışmak ve Allahü teâlâ dilerse olur mânâsına bütün işlerini Allahü teâlânın dilemesine havâle etmek için söylenen söz.

insak

• (Nesak. dan) Düzenli yazı yazma.
• Kâfiyeli, secili ve akıcı bir tarzda söz söyleme.

insan

• (Bu kelimenin aslı, lugat âlimlerince "ins" den geldiği söylenir. Kamusta da kûfiun'a göre "Nisyan" kelimesinden geldiği zikredilmektedir.)Akıl, şuur ve imân ile diğer canlılardan ayrı, Cenab-ı Hakk'ın en mükerrem yarattığı mahluku olup, Rabbanî ni'metleri unutkanlığı dolayısıyla insan denil

insihal

• Düzgün söz söyleme.
• Kabuğu soyulma.

intak

• Edb: Söylemeğe kabiliyeti olmayanı söyletmek. Onun nâmına konuşmak. Nutka getirmek, söyletilmek. Dile getirmek.

• Nutka getirmek, söyleme yeteneği olmayanı söyletmek.

intak-ı bi-l hak

• Hakk'ın söyletmesi. Cenab-ı Hakk'ın konuşturması. İnayet-i Hak ile hakikatı olduğu gibi dile getirmek.

intak-ı bilhak / intâk-ı bilhak / اِنْطَاقِ بِالْحَقْ

• Hakkın söyletmesi, Allah'ın konuşturması.

• Allahın doğruyu söyletmesi.

intihal

• Çalma. Başkasının malını kendisinin gibi iddia etme.
• Edb: Başkasının yazısını kendisinin gibi göstermek. Onu benimsemek. Böyle şiire, sirkatî şiir de denir.

irab / îrâb

• Düzgün söz söyleme.

ırabet

• Yaramaz sözler söylemek, fuhşiyyat.

irad / îrâd / ایراد

• Varid kılmak. Getirmek. Söylemek.
• Gelir. Kazanç. Bir mal veya mülkün getirdiği kazanç.

• Söyleme, dile getirme.

• Getirme, söyleme. (Arapça)
• Gelir, kazanç. (Arapça)
• Suâl îrad edilmek: Soru yöneltmek. (Arapça)

irad-ı kelam / irad-ı kelâm

• Söz irad etme, söz söyleme.

irad-ı nutk

• Nutuk iradetme. Nutuk söyleme.

irha-i lisan

• Ağzına geleni söyleme.

irtical

• Hazır cevaplılık. Düşünmeden ve birdenbire açıkça güzel söz veya şiir söylemek.

irticalen / irticâlen / ارتجالا

• Hazırlıksız söyleme.

• Düşünmeden söyleyerek. (Arapça)

irticaliyyat

• Düşünmeden, içinden doğarak söylenen sözler.

irtikak

• Söz gücü olan kimsenin, söz söylemekten âciz kalması.

ısga'

• Söylenilen bir sözü dinleyip kabul etme ve yapma.
• Söylenilen bir sözü kulak verip dinleme.
• Meyl etmek.
• Eksiltmek.

ishab

• Çok söylemek.
• Türlü şeylerden renk değiştirmek.
• Bir şeye fazla tama' etmek.
• Kuyu kazıp suyu bulamamak.
• Zehirlenme veya hastalıktan dolayı renk değişmesi.
• Kuzu, anasını emmek.
• Duvarı başı boş salıvermek.

ismat

• Susturma, sükut ettirme.
• Men'etmek.
• Tecvidde : Harfi söylerken lisana ağır geldiğinden, kendilerinden yalnız aslı rübâî olanlar ile, hümasi olanların terkibi men' edilmişti. İsmât sıfatının harfleri; izlâk sıfatının harfleri olan on altı harf ile harf-i meddin maadası olan on

isnad / isnâd

• Dayandırma, sened gösterme.
• Söylediği sözü bir başkasına dayandırmak, bir şeyi, birisi için yaptı demek.
• Hadîs ilminde hadîs-i şerîf metninin sırasıyla kimler tarafından nakledile geldiğini bildirme.

israf-ı kelam / israf-ı kelâm

• Gereksiz söz söyleme.

istiaze / istiâze

• "Eûzü billâhi mineşşeyta-nirracîm" sözünü söyleyerek Allah'a sığınma, eûzü çekme.

isticvab

• Cevab istemek. Sorguya çekmek.
• Mahkemede şahidlerin ifadelerini almak. Söyletmek.

istidradi / istidrâdî

• Başka konu anlatılırken arada söylenen söz.

istifham

• Sual sorup anlamak. Anlamak için sormak.
• Edb: Cevap istemek için değil, daha çok dikkati çekmek, hisleri kuvvetlerdirmek maksadıyla soru şeklinde söylemek san'atıdır. Şefkat, sevgi, hayret, kin ve nefret gibi duyguların te'siri altında vuku bulur.

istifham-ı inkari / istifham-ı inkârî

• Bir şeyin öyle olmayacağını soru sorma şekliyle ifade etme; "Hiç böyle olur mu?".

istigşaş

• Nasihat edip öğüt veren ve doğru söyleyen kimseyi düşman sanmak.

istihaza

• Kadın âdet görürken fazla kan gelmesi. (Rahimden değil de hastalıktan dolayı bir damardan gelip, tenâsül cihazı yolu ile akan kokusuz bir kandır. Buna "istihâza veya özür kanı" dendiği gibi, böyle bir kadına da "müstahâza" denir.)

istihdam

• Bir hizmette kullanmak, hizmete almak, hizmet ettirmek.
• Edb: Bir çok mânâsı olan bir kelimenin her mânâsına muvâfık kelime söylemek. Meselâ: "Avcınızın attığı da, sözleri de saçma idi" cümlesinde olduğu gibi.

istihlal

• Yeni ay'ı gözleyip görmek. Hilâlin görünmesi.
• Kılıcın kınından sıyrılıp görünmesi.
• Edb: Bir ifadede birbirine benzer, seci'li ve kâfiyeli sözlerin söylenmesi.
• Çocuğun doğar doğmaz hemen ağlamağa başlaması.
• İyi ve hayırlı bir başlangıca delâlet etmek.

istiktab

• Söyleyip yazdırma. Dikte ettirme.
• Yazısını kontrol etmek için bir kimseye bir kaç satır yazı yazdırma.

istinad

• Dayanma. Güvenme.
• Sened veya delil söylemek, göstermek.

istinhac

• Bir kimsenin dediğine uyma. Söylediğini yapma. Yoluna gitme.

istintak

• Söyletmek.
• Huk: Sorguya çekmek. Maznundan işlediği fiile dâir ifade almak.

istitrad

• Edb: Bir söz söylerken o fıkra içinde başka bir bahis nakletmek.

istitradiyat

• (Tekili: İstitrad) İstitrad şeklinde söylenen sözler.

istizah

• Belirsiz ve mübhem bir şey hakkında açık söylenmesini istemek. İzah istemek.
• Gensoru. Bir mes'ele hakkında mebuslar tarafından başbakana veya bakanlardan birine açılan ve sonunda soruşturma yapılması istenilen sual.

itale-i lisan / itale-i lisân / itâle-i lisân

• Dil uzatma, kötü şeyler söyleme.

• Dil uzatma, kötü şeyler söyleme, sövüp sayma.

itibari / itibârî

• Gerçekten öyle olmadığı hâlde öyle sanılan ve insanlar tarafından öyle kabul görmüş olan, göreceli.

itibari emir / itibarî emir

• Gerçekte öyle olmadığı hâlde öyleymiş gibi kabul edilen, saymaca; maddedeki çekim kanunu gibi saymaca şey.

itiraf / îtiraf / itirâf / اعتراف

• Kabahatını saklamamak, suçunu söylemeyi kabul etmek, açıklamak.

• Saklamayıp söyleme.

• Sakladığı şeyi söyleme. (Arapça)
• Hakkın verme. (Arapça)

ıtlak / ıtlâk

• Salıverme.
• Boşama.
• Soyutlama, söyleme, kullanma.

ıtlak-ı lisan

• Ağzına geleni söylemek. Çok serbest ve kolay konuşmak.

ıtri / ıtrî

• Itra mensub, ıtır gibi kokan.
• Müzik ilminde bir üstaddır. Asıl adı Mustafa'dır. Bayramlarda okunan tekbirin ilâhi ve kuvvetli bestesi onundur. Bestelere âid Segâh, Ayin-i Şerif gibi 25 eseri olduğu söylenir. Osmanlı padişahı IV. Mehmed'in nedimlik ve esirler kethüdalığında bulunmuştu

ittihaz

• Edinmek. Kabullenmek. "Öyle" diye bakmak. Kabul etmek.

izafet-i maklub

• Ters çevrilmiş terkib. Muzaf-un ileyh ile muzafın yer değiştirmesi olup, böylece birleşik isim ve sıfatlar yapılır. Bu terkibler semâidir; işitilmekle öğrenilir, bir kaideye bağlı değildir. Her terkib bu şekle sokulmaz. Meselâ: Tâb-ı meh: Meh-tâb: Ay ışığı. Çeşm-i âhu: Ahu-çeşm: Ceylân gözlü. Nazar-

izah

• Açıklamak. Bir şeyi anlaşılır hâlde söylemek veya yazmak.

izdicar

• Nasihatı dinleyip kabul etme. Söylenen sözü dinleyip tutma.

izen

• Gr: O halde, o takdirde, öyleyse.