acaibü'l-mahlukat / acâibü'l-mahlûkat

• Yaratılmışların şaşırtıcı, hayret verici halleri.

adab / âdâb

• Edebler, güzel huylar, iyi haller ve davranışlar; her konuda haddini bilip sınırı aşmamak. Müfredi (tekili) edeb'dir.

ahlak / ahlâk

• İnsanın iyi veya kötü hâlleri, bunlarla ilgili ilim.

ahşa'

• (Tekili: Haşâ) Vücuttaki bağırsak, ciğer gibi organlar.
• Mahaller, bölgeler, cihetler.

ahval / ahvâl / احوال / اَحْوَالْ

• Haller. Vaziyetler. Oluşlar.

• Haller, vaziyetler.

• Hâller. Tasavvuf yolunda bulunan kimselerin, kalblerinde meydana gelen değişmeler. Hâl'in çokluk şeklidir.

• Haller, durumlar.

• Haller.

• Haller, durumlar. (Arapça)

• Hâller.

ahval-i adiye / ahvâl-i âdiye / احوال عادیه

• Olağan haller.

ahval-i ahir / ahvâl-i ahir

• Son hâller, durumlar.

ahval-i ahirin / ahvâl-i âhirîn / اَحْوَالِ آخِرِينْ

• Gelecekte yaşayacak olanların halleri.

• Sonrakilerin halleri.

ahval-i alem / ahvâl-i âlem

• Dünyanın halleri, vaziyetleri, şartları.

ahval-i beşer / ahvâl-i beşer

• İnsanoğlunun halleri.

ahval-i beşeriye / ahvâl-i beşeriye

• İnsanların halleri, durumları.

ahval-i cennet / ahvâl-i cennet

• Cennet halleri.

ahval-i dünyeviye / ahvâl-i dünyeviye / ahvâl-i dünyevîye / اَحْوَالِ دُنْيَوِيَه

• Dünyanın halleri.

• Dünya âid hâller.

ahval-i enbiya / ahvâl-i enbiya

• Peygamberlerin halleri, durumları.

ahval-i fıtriye / ahvâl-i fıtriye

• Doğuştan gelen haller.

ahval-i galibi / ahvâl-i galibi

• Çoğunlukla meydana gelen haller, durumlar.

ahval-i hayret-feza / ahval-i hayret-fezâ

• Hayret verici haller.

ahval-i hazıra / ahvâl-i hâzıra

• Şu andaki hâller.

ahval-i içtimaiye / ahvâl-i içtimaiye

• İçtimaî haller; sosyal davranışlar.

ahval-i istikbal / ahvâl-i istikbal

• Gelecekteki haller.

ahval-i kudsiye

• Kudsî, yüce haller.

ahval-i maddiye / ahvâl-i maddiye

• Maddi haller, sağlık durumu.

ahval-i mazi / ahvâl-i mâzi

• Geçmişteki haller.

ahval-i maziye / ahvâl-i maziye

• Geçmişteki haller.

ahval-i müessife / ahvâl-i müessife

• Teessüf ve üzüntü verici hâller.

ahval-i muhtelife / ahvâl-i muhtelife

• Çeşitli haller.

ahval-i ruhiye / ahvâl-i ruhiye

• Ruhî haller, psikolojik haller ve durumlar.

ahval-i siyasiye

• Siyasetle bağlantılı haller ve gelişmeler.

ahval-i uhreviye / ahvâl-i uhreviye

• Âhiretteki haller.

ahval-i uhreviye ve berzahiye / ahvâl-i uhreviye ve berzahiye

• Kabir ve âhiret halleri.

ahval-i umumiye / ahvâl-i umumiye

• Genel haller, durumlar.

ahval-i vücudiye ve fıtriye / ahvâl-i vücudiye ve fıtriye

• Varlığa ve yaratılışa dair haller.

ahval-i zahiriye / ahvâl-i zahiriye

• Dış görünüşe ait haller, durumlar.

ahval-i zaman / اَحْوَالِ زَمَانْ

• Zamanın halleri.

ahvalat / ahvâlât

• Haller, durumlar.

ahvezi

• Cem'edici, toplayıcı.
• Her işi insanlar arasında halleden.

aktar

• (Tekili: Kutr) Kuturlar. Çaplar. Dâirenin merkezinden geçen doğru hatlar.
• Her taraf.
• Güzel kokulu yağlar vesaire satan adam. Güzel kokular tâciri.
• Ecza, ilâç satan adam.
• Mahalle aralarında bazı baharatla iğne, iplik vesaire satan satıcı.

amnezi

• Psk. Hafıza kaybı, erken bunama, ihtiyarlık bunaması, histeri, beynin zedelenmesi gibi hâllerde meydana gelir. Hafıza kaybı kısmî veya umumi (genel) olabilir. Hasta, belli bir olaydan öncekini (retrofrat), yahut sonrakini (anterofrat) hiç hatırlamaz, yahut tamamen hafızasını kaybeder.

arazi-i mevat / arazi-i mevât

• Huk: Hiç kimse tarafından kullanılmayan ve halka verilmeyen, meskun mahallerden biraz uzakta bulunan taşlık ve kıraç arazi.
• İşlenmemiş toprak.

ashab-ı suffa / ashâb-ı suffa

• Suffa ehli. Bunlar, Hz. Peygamberin (A.S.M.) mescidine bitişik üstü örtülü, etrafı açık bir yerde otururlardı ve orada yaşarlardı. Bu zatların yaşayışları ve hâlleri din hizmeti, hayatı bakımından büyük değer taşımaktadır. Bütün hayatları Peygamberimiz'in (A.S.M.) yanında bulunarak Kur'ânın en yükse

aşık-ı didar-ı pak / âşık-ı didâr-ı pâk

• Temiz yüzün âşıkı.
• Edb: Evvelce ordularda, kışlalarda, köy odalarında ve mahalle kahvelerinde gerek kendinin, gerek başkalarının sözlerini sazla dile getiren kimse; halk şâiri.

avakıb-ı ahval / avakıb-ı ahvâl

• Durumların neticesi, hâllerin sonu.

avarız

• Arızalar. Sonradan olan noksanlıklar.
• Girinti çıkıntı, noksanlık.
• Mânialar. Engeller.
• Fevkalâde hallerde ve bilhassa harp sebebi ile geçici olarak alınan vergi.

banliyö

• Bir şehrin yakın çevresinde bulunan mahalle ve yerleşme yerleri. (Fransızca)

basbasa

• Dalkavukların nefret edilecek hâlleri, tabasbusları, yaltaklanması.
• Köpeğin, kuyruğunu sallayarak sokulması.

berzen

• Sahra, çöl. (Farsça)
• Sokak, cadde. Mahalle. Köşebaşı. (Farsça)

beşeri / beşerî

• İnsana ve insanın fıtrî hallerine mensub ve müteallik. İnsanla ilgili.

beşeriyyet

• İnsanın tab' ve hilkati ve fıtrî halleri. İnsanlık.

ca'liyyat

• Yapmacık hareketler, sahte, düzme hâller.

cebbar / cebbâr

• Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Kullarının hallerini ıslâh edip tövbeye götüren, dilediğini yaptırmaya gücü yeten.
• Kibirli, zorba, gaddâr.

ciddi / ciddî

• Gerçek. Hakikat.
• Ağırbaşlı, hâlleri sakin olan kişi.
• Mühim.

derare

• Deyyus. Karısının kötü hâllerini görmemezlikten gelen kişi.

deyyus

• Derare. Karısının kötü hâllerine göz yuman ve ses çıkarmayan adam.

divan-ı hümayun / divan-ı hümâyun

• Halkın dâva ve şikâyetlerinin dinlenip halledildiği, devlet meselelerinin görüldüğü padişah huzuru. Bu mecliste; sadrazam, şeyh-ül İslâm, kazaskerler, defterdarlar ve sair büyük devlet ricali bulunurdu. (Farsça)

ebil

• Devenin hâllerinden anlıyan kimse.

ebü'l-vakt

• Tasavvufta kalb makâmından yukarı çıkıp, kalbin sâhibine varan, hallerden kurtulup, halleri verene ulaşan. Bunlara Erbâb-üt-temkîn de denir.

edeb

• Güzel hallere ve huylara sâhib olma ve utanılacak hareketlerden sakınma, her hususta haddini bilip, sınırı gözetme hâli.
• Namazda müstehab ve mendup olan şeyler.

efanin

• (Tekili: Üfnûn) Değişiklikler.
• İşler, şartlar, hâller.
• Sarmaşık gibi birbirine sarılmış sık ağaç dalları.

ehali

• (Tekili: Ehl) Bir memleket, şehir, kasaba köy veya semt veyahut da mahallede yerleşip oturanlar.
• Avam, halk umum.

ehl-i keşfü'l-kubur

• Mânen kabirdeki ölülerin hallerini anlayanlar.

ehlihal / ehlihâl

• İnandıkları mânâları hâlleriyle yaşayanlar.

ehval

• (Tekili: Hevl) Korkular. Korkulacak hâller. Fenalıklar.

ehval-i haşir

• Haşir meydanının verdiği korkular, korkulu hâller.

emkine

• (Tekili: Mekân) Mekânlar, hâneler, evler, mahaller, mevkiler, yerler.

erbab-ı kulub / erbâb-ı kulûb

• Gönül sâhipleri. Tasavvuf yolunda ilerlerken halleri değişen, her zaman başka türlü olan, bâzan şuurlu, bâzan şuursuz (içerisinde bulundukları mânevî hallere dalıp kendilerini unutan) kimseler. Bunlara İbn-ül-vakt de denir.

erdeb

• Bir ağırlık ölçüsüdür. Arab ülkelerinde kullanılır. Miktarı, İstanbul kilesiyle dokuz kileyi karşıladığı gibi, kullanıldığı mahalle göre de değişir.

etfaliyet

• Çocukluklar. Çocukluk halleri.

etvar / etvâr

• (Tekili: Tavır) Tavırlar, haller, davranışlar.

• Tavırlar, hâller.

evbaş

• Mahalle çapkını. Şahısların rezilleri.
• Muhtelif yerlerden gelmiş, toplanmış bir cemaat, bir bölük.

evvel

• Herşeyden önce var olan ve yaratıkların önceki hâllerine de hükmeden Allah.

evza'

• (Tekili: Vaz') Haller. Durumlar.

evza-ı garibe

• Garip haller.

ezan

• Namaza dâvet ve vahdaniyet-i İlâhiyyeyi ve hakaik-ı İslâmiyyeyi âleme, kâinata ilân etmek için minare ve emsali mahallerde edilen nidâ. Kamet getirmek.
• Bildirmek.

fahşa

• Büyük günahlar. Çirkinlikler. Zina gibi şehevâta tâbi olmakta ifrat ile alâkadar olan günahlardır ki, lisanımızda fuhşiyat tâbir olunur. Ve bunlar, insanların en çirkin hâlleridir.

fasl

• (Fasıl) İki şey arasındaki ek yeri. Mafsal.
• Hak söz. Hak ile bâtılın arasını fark ve temyiz ile olan hüküm ve kaza. (Buna "Faysal" da denir) Halletmek. Ayrılma. Çözme.
• Bölüm.
• Mevsim.
• Aynı makamda çalınan şarkı.
• Çocuğu memeden kesmek.
• Birini zem

• Ayrıntı, ayırma, kesinti, bölüm.
• Halletme, neticelendirme, kesip atma.

fasl-ı hitab / fasl-ı hitâb

• İki söz arasını ayıran kelime veya isimlerden biri. Önsözden sonra asıl maksada giriş.
• Fık: Şahitlerin gösterdiği delil veya yeminlerinden sonra hâkimin hükmetmesi.
• Hakkı bâtıldan ayırarak, nizaı ayırt edip kesmek ve halletmek. Herşeyi kemal-i vüzuh ile fasledip hakikatını gö

gayret-i ilahiyye / gayret-i ilâhiyye

• Allahü teâlânın kullarından beğenmediği hallerin ayrılmasını istemesi, böyle şeylere rızâ göstermemesi.

gerdide / gerdîde

• Tavır ve hâlleri değişmiş. (Farsça)

girih-küşa

• Düğüm açan, bağı çözen. (Farsça)
• Mc: Müşkülâtları yenen, zorlukları halleden. (Farsça)

girihgüşa / girihgüşâ / گره گشا

• Düğüm çözen. (Farsça)
• Sorunları halleden. (Farsça)

gramer

• Cümlelerin, kelimelerin, hecelerin ve harflerin hallerinden bahseden ilim. Dil bilgisi. (Fransızca)

gusl

• Boy abdesti; dinin gerekli gördüğü hallerde maddî, mânevî temizlik için şartları dahilinde yıkanma.

güzar

• Geçiş, geçme. (Farsça)
• Beceren, halleden, yapan. (Farsça)
• Geçiren, geçirici mânâlarına gelir ve birleşik kelimeler yapılır. Meselâ: Dem-güzar : Zaman geçiren, vakit öldüren. (Farsça)

hadisat-ı i'caziye / hâdisât-ı i'câziye

• Mu'cize olaylar, harika haller.

hafız ahmed

• Dereli Hâfız Ahmed Efendi olarak bilinir. Isparta'nın Dereli Mahallesinde ikamet ediyordu.

hakaik-i ahval / hakâik-i ahval

• Maddî ve mânevî âlemlerdeki hâllerin gerçek mahiyetleri, içyüzleri.

hal-i üstad / hâl-i üstad

• Üstadın davranışları, hâlleri.

halat / hâlât / حالات / حَالَاتْ

• (Tekili: Hâlet) Haller. Suretler. Keyfiyetler.

• Durumlar, hâller.

• Hâller.

• Haller.

• Haller. (Arapça)

• Hususî hâller.

halat-ı tabiiye / hâlât-ı tabiiye

• Doğal haller.

halat-ı telakki / hâlât-ı telakkî / حاَلَاتِ تَلَقِّي

• Kabul etme, anlayış halleri.

halet-i fıtriye / hâlet-i fıtriye

• Yaratılıştan gelen haller.

halet-i ruhaniye / hâlet-i ruhaniye

• Ruhî haller, ruhen girilen haller.

hali / hâlî

• Hâlle ilgili.

halk-ı ezdad

• Birbirine zıd halleri bir şeyde yaratmak. Meselâ: Bir zerrede hem def edici hem de cezb edici (çekici) kuvvetin bulunmasını yaratmak.

hall ü akd

• Çözme ve düğümleme. İdame etme. Müşkül mes'eleleri ve işleri halledip neticeye bağlama.

hall-i mes'ele

• Mes'elenin halledilmesi.

hallac-ı mansur

• Asıl adı Hüseyin olan bu zat, tasavvuf mesleğinde meşhurdur. Manevi istiğrak hallerinde hissettiklerini, şeriata zâhiren zıd düşen ifadelerle söylediği için, Hicri 306 senesinde idam edilmiştir.

hallal / hallâl

• Halleden, çare bulan, çözen.

hallal-ı müşkilat / hallâl-ı müşkilât

• Zorlukları yenen, müşkülâtı halleden kimse.

hallüfasl / حل و فصل

• Halletme, yoluna koyma. (Arapça)

hanadis

• (Tekili: Hındıs) Musibetler.
• Karanlık geceler.
• Şiddetli hâller.

hanif

• İslâmiyetten evvel Allah'ın birliğine inanan ve Hz. İbrahim'in (A.S.) dininden olanların vasfı.
• İslâmiyete kuvvetle bağlı olan ve ilmiyle âmil olan kimse.
• Eğri.
• Eski kötü hallerinden vazgeçip hakka ve doğruluğa yönelen.

hasb-i hal

• Halleşme. Görüşüp konuşma.

hasbihal / حسب حال

• Halleşme, dertleşme. (Arapça - Farsça)
• Hasbihal etmek: Halleşmek, dertleşmek. (Arapça - Farsça)

hased

• Başkasının iyi hallerini veya zenginliğini istemeyip, kendisinin o hallere veya zenginliğe kavuşmasını istemek. Çekememezlik. Kıskançlık. Kıskanmak.

hasm

• Kesip atma, kesme, kat'etme.
• Kat'i olarak bir mes'eleyi hâlledip neticeye varma.

hasm-ı da'va / hasm-ı da'vâ

• Dâvânın halledilmesi.

hasmen

• Bir mes'eleyi kesin bir karar ile halledip bitirmek suretiyle.

havarik / havârik

• Harikalar, olağanüstü haller.

heyamola

• Eskiden ramazanlarda para toplamak gayesiyle mahalle çocukları tarafından teşkil edilen bir nevi dilenci alaylarında söylenen bir tâbirdir.
• Eskiden gemiciler gemi demirini çekerken veyahut bir amele inşaatta ağır bir şey kaldırırken yahut da şahmerdanı yukarı çekerken kuvvetbirliğini

hırz-ı binefsihi / hırz-ı binefsihî

• İçerisinde mal ve eşya saklamak için yapılmış, hazırlanmış ve içine izinsiz girilemiyen ev, dükkân, çadır, depo vs. gibi mahaller. (Kasa, sandık, dolap, çuval da bu hükümdedir.)

hiyaz

• (Tekili: Hayz) Kadınlarda meydana gelen aybaşı halleri.

hulk

• Huy. Ahlâk. Tabiat. Yaratılıştan olan haslet. Seciyye. Cibilliyet.
• İnsanın doğuştan veya sonradan kazandığı ruhî ve zihnî hâller.

hulul

• Girme. Dâhil olma. İçine gizlice giriş.
• Birinin veya birkaç kimsenin sevgi veya itimadını kazanmak, içlerine onlardan görünüp girmek.
• Halletmek.
• Vuku' bulmak. Zuhur etmek.
• Gelip çatmak.
• Bir menzile inmek.
• Kim: Bazı akıcı cisimlerin vücud mesâmâ

ibale

• Kuyu bileziği.
• Hayvanları muhafaza etme.
• Küçük çocuklara def-i hacet ettirme.
• Devenin hallerini ve huylarını iyi bilmek.

ibn-ül-vakt

• Kalbi halden hâle değişen velî. Tasavvuf yolunda ilerlerken halleri değişen, her zaman başka türlü olan, bâzan şuurlu, bâzan şuursuz (kendilerinden geçen, kendilerini unutan) kimseler. Bunlara erbâb-ı kulûb da denir.

ibre-i hayyat

• Kendi işlerini bırakıp başkasının işlerini halledip düzeltmeye çalışan adam.
• Terzi iğnesi.

ihhikak

• Kördüğüm olma.
• Mc: Sıkışıp kalma. Halledilmeyip çözülmez hale gelme.

ilm-i adab / ilm-i âdâb

• Yemek, içmek, yatıp kalkmak, giyinmek, sefer gibi hâllere dair hadisler için, ilm-i hadis istılâhında kullanılan tâbirdir.

ilm-i hadis

• (İlm-i Rivayet - İlm-i Ahbâr - İlm-i Âsâr) Resulüllah'ın (A.S.M.) akvâli (sözleri), ef'ali ve hallerine dâir ilimdir. Ehl-i hadis ıstılahında; tarihe ve siyere dâir hadis-i şeriflere bazan İlm-i Hadis-ül Halk, bazan da Sîre (Sîret) tabir edilir.

imam

• Öne geçmek.
• Önde ve ileride olan. Delil ve rehber.
• Cemaate namaz kıldıran.
• İçtihad sahibi zat. Mezheb sahibi olan.
• Bir mahallenin lüzumlu işlerine ve içtimaî vazifelerine nezaret eden.
• Müslümanların imamı olan halife ve askerlerin başı. Sultan. Hâkim.

imece

• Köyün umumi işlerinde veya köylünün kendi işlerinde köy halkının müştereken çalışması. Beraberce birçok kimsenin toplanıp elbirliğiyle bir kişinin işini halletmesi ve herkesin işinin sıra ile bitirilmesi.

inhisam

• (Hasm. dan) Kesip bitirme, halletme.

inhisam-ı da'va

• Dâvânın halledilmesi.

irade / irâde

• Allahü teâlânın sübûtî sıfatlarından. Allahü teâlânın dilemesi.
• İstemek, seçmek, dilemek tercih etmek.
• Tasavvuf yoluna yeni girenlerin başlangıç halleri. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaya azmedenler, karar verenler için ilk konak.

irhas / irhâs

• Bir peygamberden, peygamberliği bildirilmeden önce meydana gelen hârikulâde (olağanüstü) haller.

irhasat / irhâsât

• Hayırlı işlerle uğraşmak.
• Sağlam şey.
• Ist: Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (A.S.M.) nübüvvetinden evvel zuhur eden hârikulâde haller ki, bunlar peygamberliğine delil teşkil eden hâdiselerdendir.

• Hz. Muhammed'in (a.s.m.) peygamberliğinden evvel meydana gelen ve peygamber olacağına işaret eden harika hâller, belirtiler.

• Efendimizin peygamberlikten önceki harika hâlleri.

irhasat-ı ahmediye

• Hz. Muhammed'in (a.s.m.) peygamberliğinden evvel meydana gelen ve peygamber olacağına işaret eden harika haller, belirtiler.

irhasat-ı mütenevvia / irhâsât-ı mütenevvia

• Peygamberimizde (a.s.m.) peygamber olmadan önce görülen çeşitli olağanüstü hâller ve hâdiseler.

islamilaisen sevrakume / islâmilaisen sevrakume

• Müslüman mahallesi, Müslümanların oturduğu bölge, yer.

ismetmeab / ismetmeâb

• İsmetlü. Günahsız. Haramdan ve nâmusa dokunur hâllerden çekinen.

istidrac / istidrâc

• Kâfir ve fâsıklarda görülen hârikulâde, olağanüstü haller.

istiğrak / istiğrâk

• Tasavvuf yolunda bulunan kimsenin içinde bulunduğu mânevî hallere dalması sebebiyle kendisini ve çevresinde olanları unutması.

kabaih

• (Tekili: Kabayih) (Kabiha) Kabahatlar. Çirkin işler, kabih haller.

kaffe-i ahval / kâffe-i ahvâl

• Bütün hâller, durumlar ve özellikler.

kat'

• Kesme, biçme.
• Halletme, karar verme, sona erdirme, bitirme.

kat'-ı da'va / kat'-ı da'vâ

• Dâvâyı halletme.

katıbe

• (A, uzun okunur) Hepsi, tamamı. Cümleten.
• Bütün hâllerde.

kayyum

• Başlangıç, nihayet ve yeniden oluş gibi hallerden münezzeh ve ezelden ebede kaim, dâim ve var olan Allah (C.C.). Bütün eşyanın ancak kendisi ile kaim olduğu Cenab-ı Hak.

keramat-ı evliya / kerâmât-ı evliya

• Allah'ın bir ikramı olarak, Onun sevgili kullarına sunduğu olağanüstü haller.

keşf ü keramat / keşf ü kerâmât

• Allah'ın bir ikramı olarak mânevî âlemlerde bazı hakikatleri görme ve olağanüstü hâllere mazhar olma.

keşfiyat / keşfiyât

• Keşifler, bazı hakikatleri ortaya çıkarma, keşfetme hâlleri.

keşfü'l-kubur

• Kabirdeki ölülerin hallerini görme.

keşfü'l-kubur velisi / keşfü'l-kubur velîsi

• Kabirdeki ölülerin hallerini anlayan ve bilen Allah dostu zât, evliya.

keyfiyat-ı zahiriye / keyfiyât-ı zâhiriye

• Görünürdeki haller, durumlar.

komedi

• yun. Cemiyetin gülünç ve kusurlu hâllerini ortaya koyan tiyatro eseri.
• Uydurma, yapmacık hareket veya söz.
• Gülünecek hareketler.

kompleks

• Bir anda kavranamıyacak şekilde çeşitli sebeblerden, unsurlardan meydana gelmiş. (Fransızca)
• Basit olmayan. Mürekkep. (Fransızca)
• İnsanların davranışlarına, ruh hâllerine yön veren birbirine bağlı şuuraltı hayallerinin bütünü. (Fransızca)

kuy

• Karye, mahalle, sokak. (Farsça)
• Yol. Semt. (Farsça)

mahfuz liman

• Bütün rüzgarlara kapalı olan ve her türlü hâllerde emniyet ile barınmağa müsâit bulunan limanlar.

mahmud-u bil-ıtlak

• Her cihetle ve bütün hallerde medhe ve hamde elyak olan Cenab-ı Hak.

mahrem

• Gizli.
• Dince ve şer'an müsaade olunmayan.
• Birisinin hususi hâllerine ait gizli sır.
• Nikâh düşmeyen, evlenilmesi haram olan yakın akraba. (Baba, dede, anne, nine, erkek ve kızkardeş, amca, dayı, hala ve teyzeler arasında bir neseb yakınlığı, bir ebedî mahremiyet vardır

makine-i ahval / makine-i ahvâl

• Hallerin makinesi, idârî ve içtimâi çark.

maneviyat / mânevîyât

• Madde üstü hâller.

mazhar-ı esma / mazhar-ı esmâ

• Çok sıfatlara ve isimlere mensub hâller kendinde görünen. İsimlere, isimlerinin üzerinde te'sirlerine mazhar (sâhib) olan.
• Cenab-ı Hakkın isimlerinin tecellisine mazhar ve âyine olmuş olan.

mebde' ve mead / mebde' ve meâd

• Başlangıç ve sonuç, dünyâ ve âhiret; mahlûkların (yaratılmışların) nereden ve nasıl vücûda geldiği, onları kimin yarattığı, yaratılış hikmetleri, sonunda ne olacakları ve ölümden sonraki hâlleri.

meder

• Tezek, toprak tezeği.
• Çakıl. Kuru çamur. Kuru balçık.
• Köy, mahalle.

mehasin-i ahval / mehâsin-i ahval

• Güzel haller, vaziyetler.

mekir

• (Mekr) Hile. Aldatma. Oyun. Düzen. (Birisinin kötü veya iyi hâllerini öğrenmek veya kötülüğe sevketmek ya da gayesinden alıkoymak için yapılır.)

menhere

• (Çoğulu: Menâhir) Mahalle arasındaki süprüntülük.

menkıbe

• Bir zâtın güzel iş, söz ve hallerini, hayâtını konu edinen hikâye ve hâtıralar. Çoğulu menâkıbdır.

• Meşhur kimselerin hallerine dair hayat hikâyesi; kıssa.

merkez-i şuunat / merkez-i şuûnât

• İşlerin, hallerin ve duyguların merkezi.

mes'ele

• Düşünülecek iş ve husus. Halledilmesi lâzım iş. Ehemmiyetli iş.
• Savaş, muharebe, ceng, harp.

meşahir-i mu'cizat / meşâhir-i mu'cizat

• Meşhur mu'cizeler; Allah'ın izniyle peygamberler tarafından ortaya konulup bir benzerini yapmakta başkalarını âciz ve hayrette bırakan olağanüstü hallerin, mucizelerin meşhurları.

mesavi / mesâvî

• (Tekili: Su') Kötü haller. Fenalıklar. Seyyieler. (Mehâsinin zıddı.)

• Kötü hâller.

meşayıh-ı müstakim-ül-ahval / meşâyıh-ı müstakîm-ül-ahvâl

• Hâlleri İslâmiyet'in emirlerine uygun olan zâtlar.

meşveret-i şer'iye

• Şeriattaki istişare, işlerin istişare (danışıp görüşme) yoluyla halledilmesi, İslâmın öngördüğü meşveret.

mevacid / mevâcid

• Vecd hâlleri. Kalbî zevk veren istiğrak halleri.

• Kalbe gelen zevkler, vecdler (mânevî coşkunluk halleri).

• Kalbe zevk veren hâller.

mezi

• İlm-i Halde: Kadınla oynamak veya şehvetle yanına gelmek gibi hâllerde erkeğin tenasül cihazında zuhur eden yapışkan renksiz akıcı cisim. (Bu hâl abdesti bozar, gusül icab ettirmez)

mu'cizat / mu'cizât

• Mûcizeler. Allahü teâlânın peygamberlerine, peygamberliklerini isbât etmeleri için ihsân etmiş olduğu hârikulâde yâni âdet dışı (olağan üstü) hâller. Mûcize kelimesinin çokluk şeklidir.

mu'cize

• Peygamberlerden aleyhimüsselâm peygamberliklerine delil olarak Allahü teâlânın izniyle meydana gelen hârikulâde (olağanüstü) haller.

müdahale

• İşlere ve lüzumlu hallere, icabettiği için karışmak. Zararlı bir hal var ise, işe karışıp zararın def'ine çalışmak.
• Araya girme. Sokulma.

müessif

• (Müessife) Esef edilen ve ettiren. Keder veren. Acı ve acınacak haller.

muhalat / muhâlât

• (Tekili: Muhal) Mümkün olmayanlar. Muhaller. Muhal ve bâtıl olan şeyler.

• Muhaller, imkânsız olmalar.

muhalledat

• (Tekili: Muhalled) Dâimî olarak kalacak şeyler.
• şâheserler.

muhalledin / muhalledîn

• (Tekili: Muhalled) Sürekli ve dâimî olarak kalan şeyler.

muhallefat

• (Tekili: Muhallefe) Ölen bir kimsenin bıraktığı şeyler. Metrukât.

muhallil

• (Hall. den) Eriten. Analiz yapan, tahlil eden.
• Fık: Üç talakla boşanan ve iddetini bitiren bir kadınla evlenen erkek. (Karıyı boşayan birinci kocaya: Muhallelün leh denir.)
• Tıb: Şişlere, iltihablara yarıyan ilaç.

muhavvil-ül havli ve-l ahval / muhavvil-ül havli ve-l ahvâl

• Havli, kuvveti ve hâlleri değiştiren, başka şekle sokan Cenâb-ı Hak (C.C.)

müheymin

• Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (ism-i şerîflerinden); her mahlûkun (yaratılmışın) ömrünü, amelini, rızkını, ecelini, nefeslerini, sözlerini bilen, gören, onların bütün hallerinden haberdâr olan.

muhtar

• İhtiyar eden. Seçilmiş olan.
• Hareketinde serbest olan. İstediğini yapmakta serbest olan. Hür.
• Köyde veya şehrin mahallesinde seçimle o semtin idâre ve hükümet işlerini üzerine alan kimse.
• Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (A.S.M.) bir ism-i şerifi.

mukadderat / mukadderât

• Allah tarafından takdir olunmuş ileride meydana gelecek haller ve olaylar.

müneccim

• Yıldızların hareket ve hâllerini tedkikle uğraşan, mevki ve harekâtından mâna ve hüküm çıkaran. Falcı.

murakabe / murâkabe

• Kontrol etmek, inceleyip vaziyeti anlamak.
• Kulun, bütün hâllerinde Allahü teâlânın kendini gördüğünü bilmesi ve O'nu unutmaması.
• Nefsi kontrol etmek, ondan gâfil olmamaktır.

mürüvvet

• İnsaniyet. İnsanlığa uygun olan şeyi yapmak. Güzel ve iyi şeyleri alıp, kötü şeyleri ve hâlleri bırakmak.
• Ana baba saadeti.
• Mertlik, yiğitlik.
• Reculiyet.

müşkil-küşa

• Zorluğu gideren, açan. Zor işleri halleden. Çetinliği gideren. (Farsça)

müşkil-küşayan / müşkil-küşayân

• Zorluğu gideren ve zor işleri halleden kimseler. (Farsça)

müstağrak / مُسْتَغْرَقْ

• Ma'nevi halle kendinden geçen.

müstefti / müsteftî

• (Fetva. dan) Bir müftüye müracaat edip bir mes'ele hakkında fetva isteyen.
• Bir müşkülün halledilip çözülmesini isteyen.

müteşaki

• Birbirlerine hallerinden şikâyet edenlerin beheri.

müz

• Gr: Harf-i cer oldukları zaman (Fi: ) vazifesini görürler. Zarf veya isim olduklarında ismin başına gelirlerse kendileri mübteda, sonra gelen haber olur. Fiilin başına gelirlerse kendilerinden önceki bir fiilin mef'ulünfihi olarak mahallen mensub bulunurlar.

namus

• Irz, iffet, edeb, hayâ.
• Şeriat.
• Melâike.
• İrade-i İlâhiyenin tecellisi.
• Nizam.
• Emniyet ve istikamet gibi faziletlerin muhassalası olan pek kıymetli haslet.
• Bir kimsenin mahrem, gizli esrarı olup işleri ve hallerinin iç yüzüne vakıf ve muttali ki

nebati ruh / nebâtî ruh

• Her canlıda mevcud olan ve doğma, büyüme, beslenme, zararlı maddeleri dışarı atma, üreme ve ölme gibi canlılık hallerini yapan rûh.

neuzü billah / neûzü billah

• "Allahü teâlâya sığınırız" mânâsına, tehlikeli hâllerden ve îmânı gideren şeylerden sakınma ve korkma mânâsını ifâde eden bir söz.

nifas / nifâs

• Lohusalık hâli. Kadınların doğumdan sonraki özür hâlleri.

niver

• Âlemde meydana gelen hâdiseler, haller. (Farsça)

nutk-u beliğane / nutk-u beliğâne

• Balâgatli nutuk; kusursuz ifadelerle muhatapların hallerine ulgun olarak akıl ve kalplerini aydınlatan nutuk.

örf-i nas / örf-i nâs

• İnsanların âdet edindikleri, beğendikleri alışkanlık hâlleri, an'aneleri ve telâkkileri. (Farsça)

örfi idare / örfî idare

• (İdare-i örfî) Askerî kuvvete ihtiyacı gerektiren ve cemiyet hayatında zuhur eden müşkil hallerde vaktin icablarına göre ve vaziyet düzelinceye kadar sivil idare yerine askeri idare konması. Sıkı yönetim.

rehv

• (Çoğulu: Rahâ) Yüksek mekân, yüksek yer.
• Alçak, çukur yer, (içinde su toplanır)
• Mahalle içinde, yağmur suyu ve çeşme suyu akan ark.
• Üveyik kuşu.
• Arası açılmış ve ayrılmış.

rivayet-i hadis / rivayet-i hadîs

• Hz. Peygamberden (a.s.m.) aktarılan söz, fiil ve haller.

ruhaniyyet / rûhâniyyet

• Rûhla ilgili haller.

ruunet

• İnsana ağır gelecek hâllerde bulunma.
• Sünepelik, bönlük.

rüya / rüyâ

• Düş. İnsanın kalbinin ve duyu organlarının dünyâ işleriyle olan meşgûliyetinin kısmen kesildiği, uyku, bayılma ve istiğrak (mânevî coşkunlukla kendinden geçme) gibi hallerde gördüğü şeyler.

safha

• Aşama, değişen durum ve hallerden her biri.

• Aynı şey üzerinde görülen değişik hâllerden her biri.
• Bir şeyin gözle görülen yüzlerinden her biri.
• Kısım.
• Bir şeyin düz yüzü.
• El ayası.
• Bir hâdisede birbiri ardınca görülen hâllerin beheri.
• Yazılmış ve yazılabilir sahife.

samimane

• Samimi bir hâlle.

secavend

• Kur'an-ı Kerim'de doğru okunması için yapılan işaretler.Kur'an-ı Azîmüşşan'ı okurken durularak nefes alınacak yerler, âyet sonları ile secavend mahalleridir. (Farsça)

şedaid

• (Şedâyid) Afât. Meşakkatli haller. Şiddetli musibetler.

seg-i kuy

• Sokak, mahalle köpeği.

şehbender

• Ticaret nezaretinin teşekkülünden evvel ticaret işlerine bakmak ve tüccarlar arasındaki ihtilâfları halletmekle vazifelendirilen memurun ünvanı idi.

sekenat / sekenât

• Oturumlar; bir yerde kalıp ikamet etme halleri; Durgunluklar.

semt / سمت

• Taraf. (Arapça)
• Yöre. (Arapça)
• Mahalle. (Arapça)

sergüzeşt

• Macera, baştan geçen hâller. (Farsça)

serkuy / serkûy / سركوی

• Yol, sokak veya mahalle başı. (Farsça)

• Sokak başı, mahalle başı. (Farsça)

sevabık

• (Tekili: Sâbıka) Geçmiş şeyler. Geçmiş haller. Geçmişte işlenmiş suç ve kabahatlar.

seyr-i ilallah

• Allahü teâlâya doğru olan yolda ilerlemek, mânevî ilimde durmadan yükselmek. Seyr-i âfâkî (kötü hâllerden kurtulma) ve seyr-i enfüsî (iyi hâllerle süslenme) yi içine alan tasavvuf yolculuğu.

silsile-i acibe

• Hayret verici haller ve durumlar zinciri, dizisi.

su-i ahval / sû-i ahvâl

• Kötü haller, durumlar.

sünnet

• Peygamberimizin sözleri ve hâlleri.

sünnet-i seniyye

• Hz. Peygamber'in (A.S.M.) sözlerine, emirlerine ve harekâtına dâir en yüksek ve kıymetli hâller, tavırlar, hareket düsturları.

sur-name

• (Suriye) Edb: Düğün, ziyafet, şenlik gibi halleri tasvir için yazılan yazılar. (Farsça)

şuunat / şuûnât

• Şuunlar. Keyfiyetler, haller.
• Emirler. Kasıtlar. Talepler.

• İşler, hâller.

şüunat / şüûnât

• Şanlar, haller, keyfiyetler, hâdiseler, vak'alar. İsimlerin zât-ı ilâhîye nisbetleri ve mertebeleri.

şuunat-ı azime / şuûnat-ı azîme

• Büyük işler, fiiller, haller, icraatlar.

şuunat-ı kesireye malik / şuûnât-ı kesireye mâlik

• Pek çok halleri, özellikleri, etkinlikleri bulunan; pek çok işi yapabilen.

şuunat-ı sermediye / şuûnat-ı sermediye

• Sonsuza kadar sürüp giden işler, haller ve nitelikler.

şuunat-ı seyyale / şuûnât-ı seyyâle

• Akıp giden haller, işler, faaliyetler.

taakkuli halat / taakkulî halat

• Akıl yürütmekle ilgili hâller.

tabakat-ı muhaddisin / tabakât-ı muhaddisîn

• Resûlullah efendimizin işleri, sözleri ve hâllerini öğreten hadîs ilmi ile uğraşan İslâm âlimlerinin dereceleri.
• Hadîs âlimlerini derecelerine göre sıralayıp, hayatlarını ve eserlerini anlatan kitaplar.

taharet / tahâret

• Necâset denilen yâni maddeten pis olan şeylerden ve hades denilen hükmî ve mânevî pisliklerden (abdestsizlik, cünüplük, kadınlar için hayz ve nifas hâllerinden) su ile abdest alarak, su yoksa, toprak ve toprak cinsinden şeylerle teyemmün ederek yapıl an temizlik. Temiz olana tâhir, temizleyiciye de

taharet-i kübraa / taharet-i kübraâ

• Cünüblük veya hayız, nifas gibi hallerden çıkmak için gusül abdesti alarak temizlenmek.

tahayyüli halat / tahayyülî halât

• Hayal etmekle ilgili hâller.

tahlil

• Müşkül meseleyi halletmek.
• Bir şeyi kolaylıkla tutmak.
• Eritmek.
• Bir şeyi helâl kılmak.
• Yemine kefaret etmek.
• Man: Terkibin zıddıdır. Bir kıyas neticesinin mantık şekillerinin hangisinden olduğunu bilmek için delilin tahlili, araştırılması.
• Fiz:

tavaf / tavâf

• Kâbe-i muazzamanın etrâfında Hacer-i esvedin bulunduğu köşeden başlamak sûretiyle Kâbe sola alınarak yedi defâ dolaşmak. Tavâf edene tâif; Kâbe etrâfında tavâfa mahsûs mahalle (yere) metâf denir.

te'sir

• Bir şeyde eser ve nişane bırakma.
• Vasıfları ve halleri değiştirme.
• İşleme, dokuma, iz bırakma.
• İçe işleme.
• Kederlenme.

tebeddülat-ı ahval / tebeddülât-ı ahvâl

• Hallerin değişmesi.

tecessüs

• İnsanların gizli hallerini, ayb ve kusûrunu merâk edip, iç yüzünü araştırıp öğrenmeye çalışmak.

telvin / telvîn

• Tasavvuf yolundaki talebenin kalbinde meydana gelen değişik haller.

tenzih

• Suç ve noksanlıktan uzak saymak. Cenab-ı Hakk'ı (C.C.) her çeşit kusur, noksan, şerik gibi hallerden uzak bilip söylemek.
• Kabahati yok olduğu anlaşılmak ve onu ifade etmek.

tesbihat-ı hayatiye

• Bütün canlı varlıkların halleriyle yaptıkları tesbihler.

tuhr

• Pâklık, temizlik, taharet.
• Kadınların iki âdet görmeleri arasındaki temizlik hâlleri. (Temizlik hâli uzayan, devam eden kadına "Mümtedet-üt tuhur" denir).

umur-i zevkiyye / umûr-i zevkiyye

• Tasavvufta kalb ile tadarak, yaşayarak kavuşulan haller.

umurlar

• Haller, durumlar, işler.

vav-ı haliye / vav-ı hâliye

• Haller cümle olabilir. Eğer isim cümlesi olursa, başında bir "vav" bulunur. Ona Vav-ı hâliye denir. Bu vav, hâl'i zi-l-hâle bağlar. (Reeytuhu ve biyedihi kitâbün: Elinde bir kitap olduğu halde onu gördüm) cümlesindeki gibi.

vecd-alud / vecd-âlud

• Vecd veren haller. Manevî coşkunlukla beraber olan hal. (Farsça)

verta

• (Çoğulu: Vırât) Çukur yer, varta, uçurum.
• Halledilmesi, içinden çıkılması zor olan iş.

veyl

• Vay hâline, yazıklar olsun.
• Bir kimse veya topluluğun işledikleri kötülükler sebebiyle karşılaşacakları azâbı, kötü hâlleri ve acınacak bir hâlde bulunduklarını ifâde eden bir söz.
• Cehennem'de bir vâdinin adı.

yed-i beyza / yed-i beyzâ

• Musa Aleyhisselâm'ın mu'cize olarak gösterdiği beyaz ve parlak eli. Bu tabir mecaz olarak keramet ve hârikulâde haller ve meziyetler hakkında kullanılır.

yevm-i fasl

• İyi insanların kötülerden kısım kısım ayrıldığı ve dâvâların halledildiği kıyâmet günü.

• İnsanların kısım kısım ayrıldığı ve davalarının halledildiği kıyamet günü. Bundan başka kıyamet gününe aşağıdaki isimler de verilir: Yevm-ül cem', yevm-ül cevab, yevm-ül cezâ, yevm-üd din, yevm-ül ahd, yevm-ül feza-ul ekber, yevm-ül haşr, yevm-ül hisâb, yevm-ül ivaz, yevm-ül karar, yevm-ül karia, ye

zemaim

• (Tekili: Zemime) Kötü haller. Beğenilmeyen, sevilmeyen hal ve hareketler.