a'mal / a'mâl / اعمال

• İşler, ameller, davranışlar. (Arapça)

• Davranışlar, ameller. (Arapça)

a'mal-i hayriye / a'mâl-i hayriye

• Hayırlı işler, davranışlar.

a'mal-i saliha / a'mâl-i sâliha

• Dinin emir ve yasaklarına uygun iyi iş ve davranışlar.

adab / âdâb

• Davranış kuralları.

• Edebler, güzel huylar, iyi haller ve davranışlar; her konuda haddini bilip sınırı aşmamak. Müfredi (tekili) edeb'dir.

• (Edeb kelimesinin çoğuludur.) Usul, yol, yordam, davranış kaideleri, terbiye. Ahlâk ve terbiyenin gerektirdiği konuşma ve hareket tarzı. Adaba uymayanlara edepsiz denir."Edipler edepli olmalı" yani yazarlar, edebiyatçılar dine, ahlâka ve terbiyeye uymalı. Aksi halde edebiyatçı adına lâyık olamazlar,

adab-ı nebeviye / âdâb-ı nebevîye

• Hz. Peygamberin (a.s.m.) göstermiş olduğu hal, davranış ve ahlâk kâideleri.

adab-ı tasavvuf / âdâb-ı tasavvuf

• Tasavvuf kaideleri, davranış edep ve kuralları.

adet / âdet

• Usul, görenek, alışılmış davranış. Huy, tabiat. Toplumda nesiller boyunca uyulan ve kamuoyunda (umumî efkârda) saygı ve müeyyideye sahip hareket kaideleri (Sosyoloji). İslâm cemiyetinde âdetler de İslâmî olur, İslâma uygun olur. Müslüman, İslâma aykırı âdetlere uymaz. Cemiyetin yabancı âdetlerle boz

ahlak / ahlâk

• (Hulk.C.) Huy, tabiat. İnsanın davranış tarzı, tutum ve tavrı, bir cemiyette makbul ve iyi sayılan davranış kuralları. Bu kural ve kaideleri inceliyen ilim. Ahlâkın kaynağı ve mahiyetini inceliyen felsefe.Filozoflar hangi hareketlerin iyi, hangilerinin kötü olduğu ve insanın neden ahlâk kaidelerine

• Huy, tabiat, insanın davranış tarzı, tutum ve tavrı.

ahlak-ı ahmediye / ahlâk-ı ahmediye

• Hz. Muhammed'in (a.s.m.) ahlâkı; hareket, tavır, söz ve danışlarından ortaya çıkan örnek hareket ve davranış tarzı.

ahlak-ı zemime / ahlâk-ı zemîme

• Kötü huylar, çirkin davranışlar.

ahval-i içtimaiye / ahvâl-i içtimaiye

• İçtimaî haller; sosyal davranışlar.

alem-i ef'al / âlem-i ef'âl

• Fiil ve davranışlar âlemi.

amal-i batıla / âmâl-i bâtıla

• Doğru olmayan, imana uymayan ameller, davranışlar.

amel eden

• Davranan, iş gören.

amel etme

• İş görmek, davranma.

asar-ı tahripkarane / âsâr-ı tahripkârâne

• Tahrip edici davranış ve hareketler.

aşk-ı ihlas / aşk-ı ihlâs

• Büyük bir samimiyet, çalışma, iş ve davranışlarda yalnızca Allah'ın rızasını gözetme gayret ve aşkı.

atik

• Çabuk davranan, çevik.

babacan

• Biraz kalender davranışlı, cana yakın.

bati-ül hareke / batî-ül hareke

• Davranış ve hareketi ağır.

bedreftar / bedreftâr / بدرفتار

• Kötü davranışlı. (Farsça)

bid'atkar / bid'atkâr

• Bid'at ortaya çıkarıp uygulayan, İslâmın ruhuna ve özüne ters davranışlara taraftar olan.

bıta

• Ağır davranma, gevşek davranma, gecikme.

caka

• (Argo) Gösteriş, çalım. Caka, mal mülk, giyim, kuşam, yahut hareket davranış yoluyla olabilir. İslâm'da gösterişin her şekli haram ve günahtır. Bugün bazı kimseler ve aileler gösteriş belâsı yüzünden maddî sıkıntılara düşmekte, israfa sürüklenmektedir. İşledikleri günahın cezasını bu dünyada da çeki

cerrar / cerrâr

• Tedirgin edici davranışlarla para koparan.

cevasis-i fünun / cevâsis-i fünun

• Casus gibi davranan fenler; gizli şeyleri araştıran fenler.

çevik

• Çabuk davranan.

cilve

• Esmâ-i İlâhînin tecellisi.
• Tecelli.
• Güzellere yakışır duruş ve davranış. Dilberâne hareket. Naz ve edâ. Hoşa giden görünüş.

cinayet

• Suç, hukuka uymayan davranış.

cüret eden

• Cahilce cesaret eden; saygı sınırlarını aşarak davranan.

dakik

• İnce, ufak, nâzik.
• Toz haline getirilmiş şey, un.
• Dikkatli ölçülü davranan titiz kimse.

demşinas

• Hikmetli davranan, akıllı. (Farsça)

dikta

• Lât. Diktatörlerin davranışları.
• Hiç ses çıkarmadan yerine getirilecek emir.

divane-rev

• Çılgın, delicesine davranan. (Farsça)

düsturü'l-amel

• Davranış kuralı, uygulama prensibi.

eda / edâ

• Yapma, ödeme, davranış, anlatım yolu.

ef'al ve a'mal-i beşeriye / ef'al ve a'mâl-i beşeriye

• İnsanların iş ve davranışları.

ef'al-i ihtiyariye / ef'âl-i ihtiyariye

• Kulun irade ve isteğiyle yapılan davranışlar, fiiller.

egoizm

• Bencillik. Kendi menfaatını ön plâna alma. Her işi ve davranışta kendini düşünme. Bencillik, hem ahlâk, hem de dinde reddedilen kötü bir huydur. Bencillikten kurtulmanın çaresi, İslâm terbiyesidir. (Fransızca)

ehadis / ehâdîs

• Hadisler; Peygamber Efendimizin mübarek söz, fiil ve hareketleri veya onun onayladığı başkasına ait söz, iş veya davranışlar.

ehadis-i muhammediye / ehâdîs-i muhammediye

• Peygamberimize ait söz, emir veya davranışlar.

ehadis-i şerife / ehâdis-i şerife

• Hadisler; Peygamber Efendimizin (a.s.m.) mübarek söz, fiil ve hareketi veya onun onayladığı başkasına ait söz, iş veya davranışlar.

ehl-i adalet

• Adaletle davranan kimseler.

eltaf

• (Tekili: Lutf) Lütuflar, iyi muameleler, iyilikler, iyilikseverlikler. Nezaketler, nazik davranmalar. Okşamalar.

enaniyet-i taassubkarane / enaniyet-i taassubkârâne

• Kendisini beğenme ve üstün görmede çok katı ve inatçı davranma.

endiş

• Düşünen, mülâhaza eden, ölçülü davranan mânasında sıfat terkiblerinde kullanılır. Meselâ: Akibet-endiş : Her işin sonunu düşünen.

erbab-ı gaflet

• Gaflette olanlar; Allah'ı düşünmeyen ve sorumluluklarından habersiz davrananlar.

eşidda

• Çok şiddetli sert olanlar. Pek şiddetli davrananlar.

etvar / etvâr

• (Tekili: Tavır) Tavırlar, haller, davranışlar.

• Tavırlar, davranışlar.

etvar-ı gaflet / etvâr-ı gaflet

• Gaflet davranışları.

etvar-ı müdakkikane

• İnceden inceye araştıran tavırları, davranışları.

fasık-ı gafil / fâsık-ı gafil

• Âhiretten ve Allah'ın emir ve yasaklarından habersiz davranan günahkâr kimse.

fi'l / فعل

• Hareket, davranış, eylem. (Arapça)
• Fiil. (Arapça)

fiilen

• Fiille, davranış ve hareketlerle.

fuhşiyat / fuhşiyât

• Çok çirkin, aşağılık, helâl olmayan işler; Dinen yasaklanan ve haram sayılan davranışlar.

gaddar telezzüzü

• Çok acımasız davranın kişinin lezzet alması.

gadirsiz

• Zulümden kaçınarak, âdaletli davranarak.

gaf

• Beceriksizce ve yersiz söz yahut davranış. (Fransızca)

gafil / gâfil

• Duyarsız, umursamaz.
• Allah'ın emir ve yasaklarından habersiz davranan.

gaflet-i mutlaka

• Tam anlamıyla âhiretten, Allah'ın emir ve yasaklarından habersiz davranma hâli.

gafletli

• Allah'ın emir ve yasaklarına duyarsız davranan.

hadis-i şerif / hadîs-i şerif

• Peygamberimize ait söz, emir veya davranışlar.

hakiki ihlas / hakikî ihlâs

• Gerçek ihlâs, ibadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetme; samimiyet.

hal-i ahmediye

• Hz. Muhammed'in (a.s.m.) durumu, davranışı.

hal-i üstad / hâl-i üstad

• Üstadın davranışları, hâlleri.

halen / hâlen

• Hal ile, hareket ve davranışla.

halık-ı rahman-ı rahim / hâlık-ı rahmân-ı rahîm

• Dünya ve âhirette yarattığı varlıklara sonsuz rahmet, şefkat ve merhametiyle davranan her şeyin yaratıcısı Allah.

harekat / harekât

• Hareketler, davranışlar.

harekat-ı laubaliyane / harekât-ı lâubaliyâne

• Saygısızca davranışlar.

harekat-ı laübaliyane / harekât-ı lâübaliyâne

• Saygısızca davranışlar.

harekat-ı müstahsene / harekât-ı müstahsene

• Herkesin beğendiği güzel davranış ve hareketler.

harekat-ı müştereke / harekât-ı müştereke

• Müşterek hareketler, beraber davranışlar.

hareket / حركت

• Kımıldanma. Davranış. Yola çıkmak. Bir cismin sabit bir noktaya göre yerinin veya durumunun değişmesi. Sarsıntı.

• Kımıldanma, davranma.

• Hareket. (Arapça)
• Davranış. (Arapça)

hatt-ı hareket

• Davranış. Davranma tarzı. Hareket tarzı.

hazımane / hâzımâne

• İhtiyatlı davranan adama yakışır şekilde.

heyet-i etvar

• Tavırların, davranışların durumu, yapısı.

hıkmık etmek

• Bir işten veyahut bir suale cevap vermekten kaçınmak için esassız bahaneler ileri sürmeye çalışmak. Tereddütlü davranmak. (Türkçe)

hissiyatsız

• Hislere kapılmadan objektif davranma.

hodfikirlik

• Sadece kendi düşüncesini beğenme; düşüncelerinde bencil davranma.

hoppa

• Herşeye girişen hafif mizaçlı çocuk tabiatında olan kimse. Yersiz davranışlarda bulunan, dilediğince davranan kişi. Delişmen, şımarık.

hoşeda

• Hareket ve davranışı hoş ve güzel olan. (Farsça)

hulf / خُلْفْ

• Aykırı davranma.

hulus

• Hâlislik. Saflık.
• Samimiyet. Hâlis dostluk. İçden davranmak. Her hayırlı işi ve ameli Allah rızâsını niyet ederek yapmak.

i'tidal-i dem

• Soğukkanlı davranış. Heyecanlanmadan, acele etmeden, düşüne düşüne ve tedbirli hareket.

i'vicac

• Doğru davranmamak, eğri büğrü olmak. Hamlık.
• Hakkı bâtıl, bâtılı hak göstermek.

ifrat / ifrât

• Bir işte, sözde veya davranışta haddi aşma, pek ileri gitme, aşırı olma.

ihlas / ihlâs

• İbadet ve davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözetme.

ihlas-ı etem / ihlâs-ı etem

• En mükemmel bir ihlâs, samimiyet; ibadet ve davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözetme.

ihlas-ı etemm / ihlâs-ı etemm

• Mükemmel bir ihlas, samimiyet; ibadet ve davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözetme.

ihlas-ı hakiki / ihlâs-ı hakikî

• İbadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetme; gerçek samimiyet.

ihlas-ı tamm / ihlâs-ı tâmm

• Tam bir ihlâs, samimiyet; ibadet ve davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözetme.

ihlas-ı tamme / ihlâs-ı tâmme

• Tam bir ihlâs, samimiyet; ibadet ve davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözetme.

ihlaslı / ihlâslı

• İbadet ve davranışlarında sadece Allah'ın rızasını gözeten.

ihtiyat / ihtiyât / احتياط

• İlerisini düşünerek davranma.

• Tedbirli davranış. (Arapça)
• Yedek. (Arapça)

ihtiyaten / ihtiyâten / احتياطا

• Tedbirli davranarak, ihtiyatlı olarak. (Arapça)

insaflı

• Vicdana uygun davranan.

intiyat

• Kendi reyi ile davranma, kendi istek ve iradesi ile hareket etme.
• Asılı kalma.

irha

• Tatlılıkla ve kibarca hareket etme, yumuşak davranma, tatlı muâmele etme.

işaret / işâret

• Anlamlı davranış, belirti.

isti'cal / isti'câl / استعجال

• Aceleci davranış. (Arapça)

istihza / istihzâ

• Söz, yazı, işâret veya çeşitli davranışlarla bir kişinin ayıp ve eksikliklerini ortaya çıkarmak, onunla eğlenmek, alay etmek.

istisbat

• (Sebt. den) Acele etmeyip tedbirli ve hesaplı davranma.

istiya'

• Kötü davranma. Fena muamelede bulunma.

izzet-i imaniye

• İmanın gerektirdiği vakar ve izzetli davranış.

kabiha

• (Çoğulu: Kabâih) Çirkin davranış, ayıp iş. Fena muamele.

kahır

• Aşırı üzüntü, acı, keder.
• Ezici davranış, zulüm.
• Baskı ile iş gördürme, zorlama.

kavlen ve fiilen

• Sözle ve davranışla.

keyfi muamele / keyfî muamele

• Kendi istek ve hislerine göre davranma.

keyfiyet-i muamele

• Davranış ve tavırların niceliği, temel özelliği.

kıst

• Ölçü ve tartıda doğru davranma.
• Pay, parça.
• Parça parça verilen bir şeyin bir defada ödenmesi.

kompleks

• Bir anda kavranamıyacak şekilde çeşitli sebeblerden, unsurlardan meydana gelmiş. (Fransızca)
• Basit olmayan. Mürekkep. (Fransızca)
• İnsanların davranışlarına, ruh hâllerine yön veren birbirine bağlı şuuraltı hayallerinin bütünü. (Fransızca)

kültür

• Bir milletin maddî ve mânevî varlıkları, yaşayış ve davranış şekli, kazanılan genel bilgi.

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

• Kut'ül Amare ne demektir?

  Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.
  İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

  Kut'ül Amare zaferinin önemi

  Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.
  28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.
  Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

  Kût'a tramvayla asker sevkiyatı

  İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.
  Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.
  Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.
  Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.
  Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.
  Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.
  Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.
  Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.
  Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

kuvvet-i ihlas / kuvvet-i ihlâs

• İbadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetmeyle elde edilen kuvvet.

laubalilik / lâubâlilik

• Laubali olma hali; saygısızlık, seviyesizce davranma.

lisan-ı adat ve ef'al / lisân-ı âdât ve ef'âl

• Yaygın olan âdet ve davranışların dili.

lisan-ı hal / lisân-ı hâl

• Hal ve davranış dili.

mahamid

• (Tekili: Mahmedet) İyi ve güzel huylar. İyi hasletler.
• Şükürler, senâlar, medihler. Şükür edilmeğe değer davranışlar.

mahzurat

• Haram sayılan ve sakınılması gerekli iş ve davranışlar.

makabih

• (Tekili: Makbaha) Çirkin ve yakışıksız davranışlar.

materyalizm

• Allahü teâlâyı inkâr ve maddeyi her şeyin esâsı kabûl eden görüş, düşünce; toplum hayâtını ve fertler arasındaki münâsebetleri ve davranışları belirleyen tek faktörün madde olduğunu savunan felsefe akımı; maddecilik.

mecmu-u harekat / mecmu-u harekât

• Davranış ve hareketlerin tamamı.

meczub / meczûb

• Cezbeli, kendini kaptırmış, başkasının etkisiyle davranan.

meleke-i riayet-i hukuk

• Hukuka uygun davranma alışkanlığı, pratiği.

mendub

• Dinen yapılması emredilmese de, güzel görülen davranış.

menfi hareket / menfî hareket

• Yıkmak, yakmak, saptırmak, inkâr etmek vs. gibi olumsuz ve yıkıcı hareket, davranış.

mensucat-ı amel

• İş ve davranışların dokumaları.

minval

• Hareket tarzı, davranış. Usul, yol.
• Fayda.
• Uslub, tarz.
• Bez dokuyan cüllah.

mişvar / mişvâr

• Davranış, gidişat.

muamelat / muâmelât / مُعَامَلاَتْ

• İnsanların birbirine karşı tutum ve davranışları.
• Resmî dairelerde yapılan evrak kayıt ve işlemleri.

• İşler, davranışlar.

muamelat-ı fıtriye / muamelât-ı fıtriye

• Doğuştan gelen, fıtrî olan davranışlar, işler.

muamelat-ı galiye / muamelât-ı galiye

• Üstün davranışlar.

muamele / معامله / muâmele / مُعَامَلَه

• Davranış.

• Davranma, davranış.
• Yol, iz.
• Dairede yapılan kayıt vesaire.
• Alışveriş, sarraflık, para işleri.

• (Çoğulu: Muâmelât) Hatt-ı hareket. Davranma, davranış. Birbiri ile iş görme, amel etme. Alış veriş.
• Resmi dairelerde yapılan herhangi bir iş.

• Davranış, işlem.

• Davranış.

• İşlem. (Arapça)
• Davranış. (Arapça)

• Davranış.

muamele-i halisane / muamele-i hâlisane

• Hâlis, samimi bir muamele, içtenlikle davranma.

muamele-i mühimme

• Önemli davranış.

muamele-i şer'iye

• Dinle ilgili davranış.

muamele-i ubudiyet / muamele-i ubûdiyet

• Kulluğa ait davranışlar.

mübadat

• Düşmanca davranış, saldırganlık.
• Meydana çıkarma.

mübah

• Dinen yapılmasında ve yapılmamasında herhangi bir sakınca olmayan, helal olan davranışlar.

mübti'

• Ağır davranıp geciken. Ağır hareket eden.

muhalefet eden

• Zıt ve aykırı davranan.

muhalefet etme

• Karşıt olma, aykırı davranma.

muhalefet etmemek

• Aykırı davranmamak.

muhalefet-i şeriat

• Şeriata karşı muhalefet; şeriata aykırı davranma.

muhalefetkarane / muhâlefetkârâne

• Zıt ve aykırı davranırcasına.

muhlis

• Samimi, ihlâslı; ibadet ve davranışlarda sadece Allah'ın rızasını gözeten.

muhsin

• "İhsan eden, güzel davranan" mânâsında ilâhî isim.

muhtar / muhtâr

• Seçilmiş, seçkin.
• Hareketinde serbest olan, istediği gibi davranan.
• Peygamberimizin isimlerinden.

• Serbest. Söz ve fiillerinde serbest olup, istediği gibi davranan ve dilediğini yapan.

mükayele / mükâyele

• (Mükâyelet) Bir kimsenin davranışına aynıyla karşılık verme.
• Ölçülmek.

mültefet

• (Left. den) Kendisine iltifat edilmiş olan. Güler yüz gösterilmiş ve hoş davranılmış.
• Ehemmiyet verilmiş.

mültefit

• İltifat eden, ilgi gösterip iyi davranan.

• İltifat eden, iyi davranan.

mültefitane

• İltifat ederek, iyi davranarak.

mümasaha

• Sözle birbirine yumuşak davranma.

münaferat

• Nefret etmeler, karşılıklı soğuk davranmalar.

münker

• İslâmın reddettiği kötü davranş ve uygulama.

münserih

• Çabuk ve çevik davranan.
• Hızlı hızlı giden hayvan.

müraat-ı efham / müraât-ı efhâm

• Zihinlere, anlayışlara uygun davranma; anlayış seviyelerini dikkate alma.

müravaza

• İyi muamele, güzel ve iyi davranma.

müsaade-i şer'iye

• Şeriatın müsaadesi, İslâmiyetin izin verdiği iş ve davranış.

müsavat ve muvazenet-i etvar / müsâvat ve muvazenet-i etvar

• Tavır ve davranışlarda sürekli denge ve aynı seviyede olma.

müsbet hareket

• Yapmak, yol göstermek, yardım etmek gibi olumlu ve yapıcı hareket, davranış.

müstağni / müstağnî

• Doygun, yönlü, tek.
• Çekingen, nazlı davranan.
• Gerekli bulmayan.

müstağni-i muhteriz / müstağnî-i muhteriz

• Gözütok davranıp istemekten çekinen; başkalarından yardım istemekten sakınıp çekinen.

mütebellid

• Tembel, uyuşuk. Ağır davranan.

müteeddib olma

• Edeplenme, terbiye almış olma, görgü kurllarına uygun davranma.

müteenni

• (Eny. den) Temkinli. Teenni eden. Ağır davranan.

müteenniyane / müteenniyâne

• Temkinli olarak. Ağır davranarak. Çekinip sakınarak. (Farsça)

mütegafil

• (Gaflet. den) Gafil görünen, gafil gibi davranan.

mütegafilane

• Gafil gibi davranarak.

mütehazzir

• (Hazer. den) Sakınan, çekinen, dikkatli davranan.

mütehazzirane / mütehazzirâne

• Çekinerek, sakınarak, dikkatli davranarak. (Farsça)

mütekabile

• Karşılıklı davranış veya vaziyet.

mütekasil / mütekâsil

• Tembelce davranan.

mütekasilane / mütekâsilâne

• Tembelce hareket ederek, üşengeçlik ve uyuşuklukla davranarak. (Farsça)

mütekayyid

• (Çoğulu: Mütekayyidîn) (Kayd. dan) Dikkatli davranan.

mütekayyidane / mütekayyidâne

• Dikkatli davranarak, kayıtlı bulunarak. (Farsça)

mütekayyidin / mütekayyidîn

• (Tekili: Mütekayyid) (Kayd. dan) Dikkatli davrananlar, kayıtlı bulunanlar.

mütelattıf

• (Lütf. dan) Yumuşak ve nazik davranan.

müterahi

• Yavaş hareket eden, ağır davranan.

mütereffik

• (Çoğulu: Mütereffikîn) Sükûnetle ve yumuşaklıkla davranan.

mütereffikin / mütereffikîn

• (Tekili: Mütereffik) Sükûnetle, yumuşaklıkla davrananlar. Yumuşak muâmele edenler.

mütesahil

• (Çoğulu: Mütesahilîn) Yumuşak davranan, iyi muâmelede bulunan.

mütesahilin / mütesahilîn

• (Tekili: Mütesahil) Yumuşak davrananlar, sükunetli ve iyi muâmele edenler.

müteşekkir

• Şükreden, iyiliğe karşı nazikâne davranan.

müteserri'

• (Sür'at. den) Koşan, acele davranan, sür'atli hareket eden.

müteşeytın

• Şeytanlık eden, şeytanca davranan.

müteseyyib

• (Çoğulu: Müteseyyibîn) Aldırış etmiyen, kayıtsız davranan.

müteseyyibane / müteseyyibâne

• Kayıtsız davranarak, aldırış etmiyerek, duymazdan gelerek. (Farsça)

müteseyyibin / müteseyyibîn

• (Tekili: Müteseyyib) Aldırış etmeyenler, kayıtsız davranan kimseler.

müvasat

• Yumuşaklıkla davranmak.

müzzemmil

• Tezmil eden, sarınan. Elbise içine sarınan.
• Bazıları, "Yükü yüklenen" şeklinde mânalandırmışlardır.
• Mc: Gizlemek. Zayıf davranmak, işe pek kıymet vermemek.
• Büyük bir hâdise karşısında başını içeri çekmek, kaçınmak, rahata meyletmek.
• Resul-i Ekrem'e (A.S.M.) Ce

nabız-gir

• Her mizaç ve tabiata göre davranıp muamele etmesini bilen. (Farsça)

nabz-gir

• Mizaca göre hareket etmesinden anlıyan, nabza göre davranmasını bilen. (Farsça)

namertlik / nâmertlik

• Mertçe davranmamak.

nazar-ı gaflet ve dalalet / nazar-ı gaflet ve dalâlet

• İman hakikatlerine karşı duyarsız davranan ve hak yoldan sapanların bakışı.

nehzat

• Hareket, davranma, kalkışma. Yola çıkma.

nikbaz

• (Nîk-bâz) Davranışları ve işleri iyi olan. (Farsça)

nikkirdar

• (Nîk-kirdâr) Hareket ve davranışları iyi ve beğenilir olan. (Farsça)

padergil

• (Pâ-der-gil) Ayağı çamurda. (Farsça)
• Mc: Davranamaz. (Farsça)
• Sıkıntıda. (Farsça)

pay-der-gil

• Ayağı çamurda. (Farsça)
• Sıkıntıda, dertte. (Farsça)
• Mc: Davranamaz. (Farsça)

rağmen

• Zıddına, inadına davranma, körlük ve nisbet.

rahim-i sermedi / rahîm-i sermedî

• Varlığı sürekli olan ve yarattığı varlıklara sonsuz merhameti ve şefkatiyle davranan Allah.

rahman-ı rahim / rahmân-ı rahîm

• Dünya ve âhirette yarattığı varlıklara sonsuz rahmet, şefkat ve merhametiyle davranan Allah.

reftar / reftâr / رفتار

• Gidiş. (Farsça)
• Davranış. (Farsça)

reşakat

• Bel inceliği.
• Davranma ve kımıldanıştaki incelik ve hoşluk.

reşid

• Doğru yolda giden, hak yolunda olan.
• Akıllı, iyi davranan. Ergin, olgun.
• Büluğ çağına girmiş kimse.
• Doğru yola sevkeden, hayra delâlet eden.
• Fık: Malını muhafaza hususunda aklı eren, istediği gibi meşru yolda sarfedebilen kimse.

resm

• (Resim) Yazma, çizme, desen.
• Eser, iz, nişan, alâmet.
• Suret.
• Tertib. Tarz, üslub.
• Fotoğraf resmi.
• Âdet, usul, tavır, davranış.
• Alay, merâsim.
• Man: Bir şeyi başkalarından ayırdeden tarif.

rıfk

• Yumuşak ve hoşgörülü davranma.

sahife-i a'mal / sahife-i a'mâl

• İş ve davranışların yazıldığı sahifeler.

salih amel / sâlih amel

• Faydalı, yararlı iş; dinin emir ve yasaklarına uygun davranış.

şari' / şâri'

• Kanun koyucu; kullarına yapmaları ve yapmamaları gerekli davranışlarla ilgili kanun ve kurallar koyan Allah.

seciye-i fedakar / seciye-i fedakâr

• Fedakârca davranma huyu, karakteri.

sefahet / sefâhet

• Yasak zevk ve eğlencelere düşkünlük, beyinsizce davranış, budalalık.

sefahet-perest

• Gayrı meşru zevk ve eğlencelere düşkün olan, ahlâksızca davranan.

seneta

• Sekenler. Durmalar, duruşlar. Davranışlar.

şerr / شر

• Kötülük. (Arapça)
• Kötü davranış. (Arapça)

sevab

• Sevap, dine uygun davranış.

sevap

• İyi bir davranışa karşı Allah tarafından verilen mükâfat.

şirinkar / şîrinkâr / شيرینكار

• Davranışları güzel. (Farsça)

sırr-ı ihlas / sırr-ı ihlâs

• Samimiyet, ibadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetme sırrı.

sırr-ı ihlas-ı hakiki / sırr-ı ihlâs-ı hakikî

• Gerçek ihlâs sırrı; ibadet ve davranışlarda sadece Allah rızasını gözetme esprisi, mânevî gücü.

su'-i ef'al / sû'-i ef'âl

• Kötü davranışlar, tavır ve işler. Ma'sûn et (koru) sû'-i ef'âlden ilâhî, Nasîb et râzı olduğun râhı (yolu).

suret-i muamele

• Davranış şekli, görüntüsü.

taallülat / taallülât

• (Tekili: Taallül) Ağır davranma.

tadaccu'

• Üşenme, gevşek davranma.

takayyüd

• Bağlanma. Bağlı olmak. Kayıtlı bulunmak.
• Çalışmak. Çabalamak. Uğraşmak.
• Dikkatli davranmak.

tarz-ı hareket

• Hareket tarzı, davranış şekli.

tarz-ı muamele

• Davranış biçimi.

tasannukarane / tasannukârâne

• Yapmacık bir şekilde davranma.

tasarrufat-ı beşeriye / tasarrufât-ı beşeriye

• İnsanların gerçekleştirdikleri tavır, davranış, faaliyet ve uygulamalar.

tatyib

• İyi davranma. İyi muâmele etme. Hoş etme. Gönlünü hoş etme.

tavır

• Hâl, sûret, davranış.

tavr

• Tavır, davranış.

tavr-ı acib / tavr-ı acîb

• Acayip tavır, davranış.

tavr-ı nebevi / tavr-ı nebevî

• Peygamber Efendimizin (a.s.m.) tavır ve davranışları.

tavren

• Tavırla, davranış olarak.

tayyib

• İyi, hoş. İyi davranış. Temiz.
• Hz. Peygamber'e (A.S.M.) Cenab-ı Allah (C.C.) en güzel kokular vermiştir. Bu yüzden kendisine Tayyib denilmiştir.
• Fık: Helâlin her türlü şüphelerden uzak, saf ve temiz kısmına denir.

tayyibe / طيبه

• İyi davranış. (Arapça)

tazaccu'

• Gevşek davranma, üşenme.

tebatu'

• Ağır davranma. Ağır hareket etme.

tecahül-i arifane / tecahül-i ârifane

• Edb: Bildiği bir şeyi bilmiyormuş gibi gösterme. Bilen bir kimsenin, bilmez gibi davranması.

teeddüben

• Edebli davranarak. Edeb ve terbiye kaidelerine uyarak. Edebi icabı olarak.

teenni / teennî

• İhtiyatlı ve akıllıca davranma. Bir işte acele etmeyip bir düşünce dairesinde hareket etme. (Teude de denir)

• Acele etmeden düşünerek iş görme, dikkatli davranma.

tegafül

• Gaflet etme, duyarsızlıklık, mânevî sorumluluklarından habersiz davranma.

tehaşün

• Haşin davranma. Zorluk gösterme. Sert muamelede bulunma.

tehavün

• Mühimsememek, ehemmiyet vermemek, ağır davranmak. Aldırış etmemek.
• İstihkar, horlama, hakir görme.

tekasül / tekâsül

• Üşenmek. Gevşeklik. İhtimamsız davranmak. Tembellik.

tekellüfat / tekellüfât

• Zoraki davranışlar.

tekellüfkarane / tekellüfkârâne

• Gösteriş hevesiyle bir sorumluluğun altına girme, zoraki davranarak.

tekessül

• Durmak.
• Üşenmek. Gevşek davranmak.

teklif

• Zor birşey istemek. Bir vazife ileri sürmek.
• Sıkılgan ve resmi davranış. İçli dışlı olmayan çekingen muâmele.
• Vergi yüklemek.
• Vazife vermek.
• Cenab-ı Hakk'ın, insanları, emir ve nehiyleri üzerine hareket etmeğe vazifelendirmesi.
• Fık: Şeriat-ı İslâmiyeni

telattuf / تلطف

• (Çoğulu: Telattufât) (Lutf. den) Lütuf ve nezaketle davranma. Nâzikâne muamelede bulunma.

• Yumuşak davranma. (Arapça)

temahül

• Mühlet verme. Yavaş ve ağır davranma.

temkin / temkîn / تمكين

• İhtiyatlı davranma. (Arapça)
• Sağlamlık. (Arapça)
• Ağırbaşlılık. (Arapça)

temsil eden

• Birinin veya bir topluluğun adına davranan.

tenbel

• (Tembel) Üşenen, üşengeç. (Farsça)
• İşte ağır, davranan ağır yürüyen, ağır hareketli. (Farsça)

tereffuk

• (Rıfk. dan) Tatlı dil ve güler yüzlülükle davranma. Yumuşaklıkla muâmele etme.

tertib

• (Çoğulu: Tertibât) Tanzim etme. Dizme, sıralama, düzene koymak.
• Tedarik edip hazır ve müheyya kılmak.
• Bir şeyi bir yere sabit ve pâyidar kılmak.
• Mertebelere göre davranmak.
• Hile ile aldatma.

tesahül

• Yumuşak davranma. Rıfk ve mülâyemetle tatlı muamele etme.
• Gaflet ve ihmal etme.

tesamuhat

• (Tekili: Tesâmuh) Hoş görmeler, müsâmahalar.
• Dikkatsiz ve kayıtsız davranmalar.

teserru'

• (Sür'at. den) Koşma. Çabuk davranma.

teşerru'

• Şeriata uygun davranma.

tevfik-i hareket eden

• Uygun davranışta bulunan.

tüede

• Teenni etmek, acele etmeyip akıllıca davranmak.
• Mühlet vermek.

uhuvvetkar / uhuvvetkâr

• Kardeş gibi davranan. Kardeş gibi muâmelede bulunan. (Farsça)

vaziyet almak

• Davranış sergilemek.

vekar

• Ağır başlı olup yerine göre uygun davranmak, şahsiyetli olmak.

zaki

• (Zâkiyye) Saf ve temiz kimse. Hareket ve davranışları düzgün olan kişi.

zarafet

• Zariflik, incelik, kibarlık. Nâzik davranış. Muamelede, harekette ve giyimde hoşluk ve temizlik.

zat-ı hakimane / zât-ı hâkimâne

• Her şeyde bir gaye ve maksadı düşünerek hikmetle davranan şahsiyet, kişilik.

zefif

• Çabuk davranan. Çevik.
• Deve kuşunun yelmesi.
• Gelini kocasına göndermek.
• Hızla gitmek.

zemime / zemîme

• Beğenilmeyecek kötü hal ve davranış.

zeval-i gaflet

• Gafletin dağılması; Allah'ın emir ve yasaklarına duyarsız davranma hâlinin sona ermesi.