abide

• Uzun müddet dillerde destan olup kalan beliye ve dâhiye.
• Bir milletin târihinde büyük bir değeri hâiz olan vak'a.
• Fesahat ve belâgatı dolayısıyle benzeri söylenemeyen şiir.
• Tarihte yüksek ve hâkim bir mevkide olan vak'aları veya büyükleri yaşatmak için yapılan bina.

adem-i merkeziyet-i siyasiye

• Siyasî olarak yerinden yönetim; bir ülke sınırları dahilinde bulunan eyâlet ve bölgelerin tek merkezden değil, yerel yönetimler tarafından idare edilmesi.

afet

• Belâ. Musibet. Büyük felâket. Dâhiye.
• Mc: Son derece güzel.

ahzetmek

• Almak. Tasarrufuna dahil etmek. Tahsil etmek.

alemin imkan-ı mevti / âlemin imkân-ı mevti

• Dünyanın ölümünün mümkün olması, ihtimal dahilinde olması; kıyametin kopması.

alim-i küll-i şey / alîm-i küll-i şey

• Herşeyi bilen ve herşey ilmi dahilinde olan Allah.

alim-i külli şey / âlim-i külli şey

• Herşeyi bilen ve herşey ilmi dahilinde olan Allah.

azahi / azahî

• (Bak: Adâhi)

basıka

• Beyaz ve sâfi bulut.
• Âfet, dâhiye.
• Makbul bir cins sarı hurma.

batın / bâtın

• Bütün varlıkların içini yaratan ve dahiline hükmeden Allah.

• İç, dâhilî. Gizli. İçyüz. Sır, esrar. Künh ve zâtı itibarı ile gizli. (Zıddı: Zâhir'dir)

batınen / bâtınen

• İçinden olarak. Dâhilen, içyüzünde.

batıni / batınî

• İçe ait olan. Dış görünüşe ve zâhire dâir olmayan. Bâtına mensub ve müteallik. Dâhili ve manevi meselelere âit.
• Tas: Bâtiniyyeden olan.

bayice

• (Çoğulu: Bevâyic) Belâ, mihnet, zahmet, âfet, dâhiye.

bayika / bâyika

• (Çoğulu: Bevâyık) Belâ ve şer olan şey, dâhiye.

becrem

• (Çoğulu: Becârim) Belâ ve zahmet, dâhiye.

bel

• Bilâkis, belki, katiyyetle, ihtimaldir, öyle, dahi kelimeleri mânasına tercüme edilir. İ'rab edatıdır.

bela / belâ

• (c.: Belâyâ) Afet. Sıkıntı. Tasa, kaygı. Musibet. Mücazat. İmtihan. Dâhiye.
• Yaramaz nesne.

belgin

• Belâ, zahmet, dâhiye.

belki

• Umulur, ihtimal, olabilir.
• Hattâ.
• Kat'iyyetle. Dahi. Şüphesiz.

berem

• (Çoğulu: Ebrâm) Kumar oyununa dâhil olmayan.

beyza

• (Müe.) Parlak. Beyaz. Sefid.
• Afet, dâhiye, belâ, musibet.

bir gözü kör deha

• Kur'ân'ın gösterdiği gerçekleri görmeyen ve sadece dünyevî maksatları gözeten zekâvet, dâhîlik.

boşanmak

• Eşi ile olan nikâh bağını bozmak. Eşinden ayrılmak. (Medeni kanun, boşama yetkisini mahkemeye bırakmıştır. İslâm dini evlenmeyi Allah'ın emirleri dahilinde karşılıklı rızaya bağlı hür bir sözleşme olarak gördüğünden kadınla erkek boşanma yetkisinin kimde olacağını da kararlaştırabilirler. İsterlerse (Türkçe)

cürcani / cürcanî

• (Abdülkahir) Hicri beşinci asrın ikinci yarısında yaşamış büyük âlimlerden ve Arapçanın dâhi mütehassıslarındandır. Dindarlığı ve takvası da çok ileri olduğu nakledilir... Asıl adı: Abdülkahir-el Cürcanî olan bu Zâtın ilk tahsilini memleketi Cürcan'da yaptığı biliniyor. Adı ve künyesi şu şekilde olu

dahaya

• (Tekili: Dahiyye) Kurbanlık hayvanlar.

dahi-i azam / dâhî-i âzam

• En büyük dâhi, en zeki kişi.

dahil / dahîl / dâhil / داخل

• Yabancı, sığınan, sığınmış. Muhacir.
• Birisinin içyüzü, niyet ve mezhebi. Dâhil ve içerde. Birisinin bütün gizli ve sırlı işlerine vâkıf olan dost ve hemdemi.
• Evvelâ alâkasız olup sonradan bir cemaate dâhil olan.
• Edb: Başka bir dilden olup, sonradan diğer bir dile geçe

• İç, içeri. (Arapça)
• Dâhil olmak: İçeri girmek. (Arapça)

dahilen

• İçten, içerden, dâhilden.

dahim

• (Dâhim) Taç. (Farsça)

dahiyane / dâhiyâne

• Dâhiye yakışır şekilde.

• Dahice, gayet zekice.

dahiye-i edeb / dâhiye-i edeb

• Edebiyatta dâhi olan, eşine az rastlanan büyük edib.

dahiye-i edep / dâhiye-i edep

• Edebiyat dâhisi.

dahiye-i hilkat / dâhiye-i hilkat

• Yaradılıştan dâhi olan. Hârika.

damik

• (Çoğulu: Devâmik) Belâ, musibet, dâhiye. Meşakkat, zahmet.

deha / dehâ / دها

• Dahilik. (Arapça)

deha-yı nurani / dehâ-yı nuranî

• Nûranî, nurlu bir dâhî.

dehaet

• Dahilik, dehâ sahibi olma. Zekilikte, anlayışlılıkta çok yüksek olma.

dehalet / dehâlet

• Dâhil olma, içine girme.

dehalet etme / dehâlet etme

• Sığınma, dahil olma.

dehya

• Te'kid için "Dahiye" lâfzına sıfat yapılır. "Dâhiye-i dehya" gibi.

delail-i enfüsiye / delâil-i enfüsiye

• Dahili deliller; kalb, vicdan, his ve lâtifeler gibi insanın iç âlemine konan donanımlarından hareketle Allah'ın varlığına ait deliller.

derun / derûn

• İç taraf. Dâhil. (Farsça)
• Kalb. (Farsça)

• İç taraf, dahil, kalp.

devahi

• (Tekili: Dâhiye) Büyük belâler. Afetler. Kazâlar.
• Çok üstün zekâ sahipleri.

devahil

• (Tekili: Dâhile) İçler, batınlar.

devahin

• (Tekili: Dâhine) Duman çıkaran bacalar.

devriy

• (Devriyye) Geceleri gezen kol takımı, gezici karakol.
• Bülbül, karatavuk, sığırcık ve bu gibi kuşların dahil olduğu sınıf.

dü'lul

• (Çoğulu: Dâlil) Belâ, zahmet, dâhiye.

duhala

• (Tekili: Dahil) Yabancılar. Muhacirler. Sığınanlar. Dahilde olanlar.

dühat / dühât

• Dahiler, üstün zekalılar.

duhat-ı belagat / duhât-ı belâgat

• Belâgat ilminin dahileri.

duhul / duhûl / دُخُولْ

• İçeri girme. İçeri dahil oluş.

• Girme, dahil olma.

• Dahil olma, girme.

duhūl / دُخُولْ

• Dâhil olma.

edat

• Tek başına bir anlam ifade etmeyen, kullanıldığı kelimelerle sebep, sonuç, vasıta benzerlik vb. bakımlardan ilişkisi olan kelime (dahi, gibi, için vs.).

edhem

• (Çoğulu: Dühem-Edâhim) Karayağız at.

emraz-ı dahiliye

• Dahilî hastalıklar, iç hastalıkları.

ender

• (Zarfiyet edatıdır) İçinde. Derununda. Dahilinde. (Farsça)

enderun

• İç, dâhil.
• Kalb, içyüz, gönül.
• Vaktiyle Osmanlı Sarayının iç teşkilâtı.

enfüsi / enfüsî

• Bir kimseye mahsus görüş ve düşünüş. Nefse, kendi hayatına aid, dâhile aid. (Subjektif) (Objektifin zıddı)

erkam-ı aşere

• Sıfır da dahil olduğu birden dokuza kadar olan sayılar.

fakıra

• Büyük musibet, zahmet, meşakkat. Dâhiye. Belleri kırıp parçalayan şiddet.

fatinü'l-asr / fatînü'l-asr

• Asrın en dâhisi, en akıllısı.

felaket

• Belâ, musibet, âfet, dâhiye. Bedbahtlık.

ferraşin ovası / ferrâşîn ovası

• Hakkari sınırları dahilinde bulunan ve rakımı 2.000 m'nin üstünde olan bir ova.

gusl

• Boy abdesti; dinin gerekli gördüğü hallerde maddî, mânevî temizlik için şartları dahilinde yıkanma.

gusül

• Boy abdesti. Temizlenmek. Maddi, manevi temizlik için şartları dahilinde yıkanmak. Taharet-i Kübrâ da denir.

hadis-i meşhur / hadîs-i meşhûr

• İlk zamanda bir kişi bildirmişken, ikinci asırda şöhret bulan, yâni bir kimsenin Resûl-i ekremden, o kimseden de, çok kimselerin ve bunlardan dahî, başka kimselerin işittiği hadîs-i şerîfler.

hall

• Giren, dâhil olan. İnen.

haslar dairesi

• Seçkin Nur talebelerinin dahil olduğu hizmet dairesi.

hatta

• Harf-i atıftır, gaye bildirir. Ve (fazla olarak, kadar, bile, dahi, hem de...) mânalarına gelir.

hebt

• (Hübut) İniş. Aşağı inme.
• Aşağı indirme. Bir yere inip konmak.
• Nüzul, illet, maraz.
• Zayıflama.
• Bir memlekete birisini dâhil ettirmek.
• Eksiltmek.
• Kötü bir hale uğratmak.

hergele

• Binilmek ve yük taşımak için alıştırılmamış at, kısrak, beygir veya merkep sürüsü.
• Böyle bir sürüye dahil olan hayvan.
• Mc: Terbiye ve görgüden büsbütün mahrum adam.
• Bir işe yaramaz işçi kalabalığı.

hududname

• Memleket sınırını belirleyen vesika. Harp veya diğer bir ihtilaf sonunda iki taraf murahhaslarınca yerinde tetkik edilerek tanzim olunan harita ve rapor. (Farsça)
• Memleket dahilindeki bir çiftlik veya arazinin sınırlarını göstermek üzere yapılmış olan vesika. (Farsça)

hudus ve imkan / hudus ve imkân

• Usul-üd din ve İlm-i kelâmın dâhi ulemâsının ve Hükemâ-i İslâmiyyenin gördükleri ve hadsiz bürhanlar ile isbat ettikleri hudus ve imkân hakikatları.

hükm-i zımni / hükm-i zımnî

• Fık: Zımnen vaki olan hüküm. (Bir kimse diğer bir kimse aleyhine; "Benim filân şahıs zimmetinde sâbit olacak şu kadar lira alacağıma onun emriyle kefil olmuş idin" diye dâva ve o kimse kefâleti ikrar ve borcu inkâr etmekle müddei, borcu isbat ederek hâkim dahi hükmetse bu hüküm kefil aleyhine sarâhe

hulul

• Girme. Dâhil olma. İçine gizlice giriş.
• Birinin veya birkaç kimsenin sevgi veya itimadını kazanmak, içlerine onlardan görünüp girmek.
• Halletmek.
• Vuku' bulmak. Zuhur etmek.
• Gelip çatmak.
• Bir menzile inmek.
• Kim: Bazı akıcı cisimlerin vücud mesâmâ

hulul etmek / hulûl etmek

• İçine girmek, dahil olmak.

iç

• t. Herşeyin içerisi, dâhil, derun.
• Bir şeyin ortasındaki kısım, göbek.
• Karın, mide.
• Kalb, vicdan, gönül.
• Harem dairesi.
• Bir şeyin görünmez ciheti, bâtın.

idd

• Büyük, acib şey.
• Belâ, dâhiye.
• Yalan.

iddihal

• Girme, duhul etme, dahil olma.

idhal / idhâl

• Dâhil etmek. İçine almak. Sokmak.

• Dâhil etme, içine alma.

iğtisal / iğtisâl

• Gusl (boy) abdesti almak. Ağız ve burun dâhil bütün vücûdu hiç kuru yer kalmayacak şekilde baştan ayağa yıkamak.

imam-ı malik / imam-ı mâlik

• (Hi: 93-179) Medine-i Münevvere'de doğdu. İmâm Mâlik bin Enes diye anılır. Mâlikî Mezhebinin imamı. El-Muvatta isimli eseri, "Kütüb-ü Sitte"ye dahil olacak kıymettedir. Mezhebinin mensubları, Afrika ve Endülüs'te çok yayılmıştır. Bu mezhepte olana "Malikî" denir.

imkan mertebesi / imkân mertebesi

• Varlıkla yokluğun eşit olduğu; her an olması veya olmaması imkân dahilinde bulunma derecesi.

imkan-ı akli / imkân-ı aklî

• Varlığı aklen mümkün olan, varlığı aklen imkan dahilinde görülme.

indirac

• Dahil olma. İçeri girme, katılma.
• Nesil tamamen tükenip halefi kalmama.

inkılabat-ı dahiliye / inkılâbât-ı dahiliye

• Dahili inkilâblar, içe ait değişimler ve dönüşümler.

ishakiyye köşkü

• Sadrazam İshak Paşa tarafından Sultan İkinci Bayezid için, Topkapı surları dahilinde yaptırılmış olan köşkün adıdır. Bânisinin ismine nisbetle bu adı almıştır.

işrak

• Güneş doğmak. Işıklandırmak. Parlatmak.
• Güneşlik yere dahil olmak.
• Mc: Kalbe mânaların doğması.

isti'rab

• Sonradan Araplara dâhil olmak, araplaşmak.

istihlakat-ı dahiliye / istihlâkat-ı dâhiliye

• Dâhilî sarfiyat. Memleket içi harcamalar.

istiksa

• Bir şeyi inceden inceye araştırma, künhüne varmaya çalışma.
• Tıb: Bir dahili hastalığı iyi teşhis edebilmek için âlet kullanma.

ittisak

• Dizilmek. Bir nizam dahilinde sıralanmak.
• Beraber olmak.
• Tamam olmak. Toplanmak.

kad

• Gr : İsmiyye veya harfiyye olan bir kelimedir. İsmiyye olduğunda iki vecihle kullanılır. yerine muzari olur. Yetişir, kifayet eder mânasınadır. Yahut kelimesine müradif isim olur. Harfiyye olduğunda dâhil olduğu fiil, tahkik, ümid, rica, intizar, yakınlık, azlık veya çokluk ifade edebilir.

kainatın imkan-ı mevti / kâinatın imkân-ı mevti

• Kâinatın ölümünün mümkün olması, ihtimal dahilinde olması; kıyametin kopması ihtimâli.

kaziye-i mahsusa

• Man: Mevzuu yalnız bir fertten ibaret olup da hüküm onun üzerine olan kaziyyedir. Buna Kaziye-i şahsiyye dahi denir. "İstanbul en büyük şehirlerin birincisidir" gibi.

kaziye-i mümkine ve mutlaka

• Sınırları belirlenmemiş imkân dahilindeki hüküm.

kaziye-i zanniye

• Man: Karineler ve emârelerden alınmış olan kaziyyeye denir ki; akıl galip zan ile hüküm eylerse de, onun nakzını dahi tecviz eder, bu cihetle zanniyatın cümlesi nazaridir.

keffaret-i salat / keffâret-i salât

• Kazâya kalmış namazları bulunan ve bunları îmâ ile dahi kılması mümkün iken kılmayıp ölen kimsenin kılmadığı namazlar için verilen keffâret.

keffaret-i savm

• Ramazan-ı Şerifte özürü bulunmaksızın muayyen şartlar dâhilinde orucunu bozan bir mükellefin, müslim veya gayr-i müslim bir köle veya câriye azâd etmesinden; buna muktedir değilse, iki ay muttasıl oruç tutmasından; buna da muktedir değilse, altmış fakire yemek yedirmesinden ibârettir.

keza

• Böyle, böylece. Bu dahi öyle.

• Böyle, böylece, bu dahi böyle.

küruz

• Dühul etmek, girmek, dâhil olmak.
• Bir kimseye ilticâ etmek, sığınmak.

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

• Kut'ül Amare ne demektir?

  Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.
  İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

  Kut'ül Amare zaferinin önemi

  Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.
  28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.
  Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

  Kût'a tramvayla asker sevkiyatı

  İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.
  Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.
  Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.
  Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.
  Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.
  Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.
  Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.
  Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.
  Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

ma'mulat-ı dahiliye / ma'mulât-ı dâhiliye

• Dâhilî mamulat. Memlekette yerli olarak yapılan şeyler.

maçin

• Çin'e tâbi, Doğu Türkistan tarafındaki çöllerde ve Târim nehrinin güneybatısındaki dağlarda oturan Türk milletinden bir kavimdir ve simaca Moğol ile Aryâ cinslerinden mürekkeb oldukları anlaşılıyor. İçlerinde sarı saçlı ve mavi gözlü adamlar dahi bulunuyorsa da lisan bakımından Doğu Türkistan'ın aha

mahsubat / mahsubât

• (Tekili: Mahsub) Hesab edilmiş olanlar. Hesaba dahil edilmişler.

medhal

• Girilecek taraf. Dahil olacak yer.
• Giriş. Esere başlangıç. Önsöz. Mukaddeme.

medhaza

• (Çoğulu: Medâhız) Ayak kayacak yer.

menut

• Asılı, muallâk.
• Bağlı. Mütevakkıf. Merbut. Vâbeste.
• Bir milletten olmayıp sonradan o millete dahil olmuş olan.

meşhur hadis / meşhûr hadîs

• İslâm'ın ilk asrında bir kişi bildirmişken, ikinci asırda şöhret bulan, yâni bir kimsenin Resûl-i ekremden, o kimseden de, çok kimselerin ve bunlardan dahî, başka kimselerin işittiği hadîs-i şerîfler.

mizan-ı kasti / mizan-ı kastî

• İstek ve irade dahilinde bir ölçü, denge.

muavazaten / muâvazaten

• Değiş yapma ile. İki tarafın da rızası dâhilinde değiştirme ile.
• Hileli, dalavereli.

müdahil

• Dâhil olan. İçeri giren. El atan. Müdahale eden. Karışan.

müdahilan

• (Tekili: Müdahil) Karışanlar. Müdahil olanlar.

müdahilin / müdahilîn

• (Tekili: Müdahil) Müdahil olanlar, karışanlar, dâhil olan kimseler.

müdhal

• İdhal olunmuş, sokulmuş, girdirilmiş, dâhil edilmiş.

müdhen

• (Çoğulu: Medâhin) Yağ koyacak kap.
• Dağlarda olan çukur taş. (İçinde yağmur suyu birikir.)

müdhil

• (Dahl. den) Dâhil eden, girdiren, idhal eden, sokan.

muhtemel

• İhtimal dahilinde.

muhtemelat

• (Tekili: Muhtemel) Olabilir ve umulur şeyler. İhtimâl dahilindeki şeyler.

muhtemelen

• İhtimal dahilinde olarak.

mukannen

• (Kanun. dan) Muntazam. Tertibli.
• Kanun ile vâcib ve mukarrer olan.
• Zaman ve miktarı hiç şaşmayan. Tertibe dahil olarak kararlaşmış olan.

mümkin

• Olabilir veya olmayabilir. İmkân dahilinde olan. Mümkün.

mümkinat / mümkinât

• Varlığı ile yokluğu imkân dahilinde olup Allah'ın var etmesine bağlı olanlar.

mümkinat dairesi

• Varlığı ile yokluğu imkân dahilinde olup Allah'ın var etmesine bağlı olan daire.

mümkine

• Varlığı ile yokluğu imkan dahilinde olan.

mümkünat

• Olması imkân dahilinde olan, varlığı Allah'ın var etmesine bağlı olan şeyler.

münazara / münâzara

• Doğruyu ortaya çıkarmak maksâdı ile karşılıklı olarak yapılan ilmî konuşma. Bir mes'eleyi belli kâideler dâhilinde karşılıklı inceleme, bir mes'ele hakkında yapılan karşılıklı konuşma.

mütedahik

• (Mütedahike) Karşılıklı gülüşen, tedahük eden.

nüşub

• Dühul etmek, girmek, dâhil olmak.
• İlgilendirmek, alâkalandırmak, taalluk etmek.

ömer ibn-i abdülaziz

• (Hi: 60-101) Emevî Devleti halifelerinden olup Hz. Ömer'in ahfadındandır. Siyaset âleminde bir dâhi ve adâlette bir ikinci Hz. Ömer'di. Malatya'yı Rumlardan yüzbin esir mukabilinde satın aldı. Zehirlenerek şehid edildi. (R. Aleyh)

rafızi / râfızî

• Şiî gruplarından aşırı bir gruba dahil olan kişi.

rakım

• Belâ, musibet. Zahmet. Dâhiye.

sadaka

• Allah rızâsı için fakirlere verilen mal, para, ilim gibi insanın muhtaç olduğu her hangi bir şey. (Asr-ı Saâdette fukara-i müslimîn için toplanan zekâta dahi bu nâm verilirdi.)

sale

• Âfet, belâ, musibet, dâhiye.

savm-ı dehr

• Aralıksız, bir sene mütemadiyen nehyedilen bayram günlerinde dahi iftar edilmeksizin oruç tutmağa denir. Bu nevi oruç bayram günleri tutulmazsa câizdir.

sebt

• (Çoğulu: Esbât-Sübut-Esbüt) Rahat etmek.
• Boyun vurmak.
• Saç sarkıtmak. Bir çeşit deve yürüyüşü.
• Cumartesi günü.
• Şaşırmak, hayrette kalmak.
• Çok zeki, dâhiye.
• Başı tıraş etmek.

şekur

• Çok şükreden. Allahın (C.C.) lütuflarına karşı pek fazla memnuniyetini, sevincini gösteren. Az şükredene dahi çok nimet veren Allah (C.C.).

sibd

• (Çoğulu: Esbâd) Belâ, zahmet, meşakkat, dahiye.

sıla

• Kavuşmak, ulaşmak, vuslat.
• Âşıkın mâşukuna kavuşması.
• Doğduğu yeri, hısım akrabayı gidip görme.
• Bahşiş, hediye.
• Gr: Cümlenin içinde ism-i mensub bulunmasıyla, dahil olduğu cümlenin evvelce mâlum olması iktiza eder. İçinde bulunduğu cümleyi sonradan gelen cümle

sinan-i ümmi

• (Vefatı: Hi: 1075) Halveti Tarikatı Yiğitbaşı kolu ileri gelenlerinden olup Kutb-ül Meâni adında Türkçe mensur bir eseri ile matbu ve müretteb bir divanı vardır. Muhammed Sinan-ı Ümmi, Konya vilâyeti dahilinde Elmalı'dan olup orada dâr-ı bekaya hicret etmiştir. (R. Aleyh) (Osmanlı Müellifleri sh: 18

sofestai / sofestâî

• Şüpheci; herşeyi, hattâ kendisini dahi inkâr eden, olumlu veya olumsuz hiçbir hükme varmayan daima şüphe içinde kalmayı esas alan bir felsefi zihniyet ve tutum sahibi, septik.

sofestailer / sofestâîler

• Kâinatın yaratıcısını kabul etmemek için herşeyi, hatta kendilerini dahi inkâr edenler.

ta'n

• Hoş görmemek. Kötülemek. Birisinin ayıp ve kusurlarını beyan etmek.
• Küfretmek.
• Muhalifin iddialarını çürütmek.
• Vurmak.
• Duhul etmek, dâhil olmak, girmek.

tamme

• (Tâmmât) Kıyamet vakti.
• Belâ. Dâhiye.
• Keskin çığlık.

tariye

• Ansızın gelen belâ, dâhiye.

tasdikleri tahtında

• Doğrulayacakları gibi, bilgileri dahilinde.

tazmin

• Kefil olmak.
• Zarar verdiği kimsenin zarar ve ziyanını ödemek.
• Edb: Başkasına ait bir mısra veya beyti intihâl ve tevârüd olmaksızın kendi şiirine alma san'atı.
• Bir şeyi bir şeye dâhil etmek.
• Zararı ödetmek.

tedahül / tedâhül

• İç içe olmak, birbirine dahil olma.

tedehhi

• Dâhileşme. Dehâ eseri gösterme.

tefsir / tefsîr

• Örtülü, kapalı olan şeyi ortaya çıkarmak, açmak, beyân etmek, beşerî kudret dâhilinde, Kur'ân-ı kerîm âyetlerindeki murâd-ı ilâhîyi (Allahü teâlânın murâdını) anlamak. Bu işi yapabilen âlime müfessir denir.

tevellüc

• Dühul etmek, dâhil olmak, girmek.
• Vahşi canavarların yatağı.

tevil

• Yorumlama, yorum; sözün ilk anlamını değil de ihtimal dahilinde bulunan başka anlamlarını (mecâzî) esas alarak yorumlama.

vakb

• Duhul etmek, dâhil olmak, girmek.
• Kaybolmak.

vaziyet-i muhtemele

• İhtimal dahilinde olan durum.

ve

• Gr: "Dahi, de, hem, ile, berâber" mânâlarına bağlama edâtı.