Süs - Osmanlıca Türkçe Sözlük, lügât, لغت

Türkçe - Osmanlıca Sözlük'te Süs ifadesini içeren 1201 kelime bulundu...

abdan

(Ab. dan) Bahçe kovası, bahçe sulamaya mahsus süzgeçli kova.
Sidik kesesi, mesane.

adem-i merkeziyyet

Bir idâri taksimattaki parçaların (vilâyet, belediye ve köy) muayyen hususlarda kendi kendilerine idare yetkileri. Bir yere bağlı olmaksızın veya bir yerden idare edilmeksizin olan muamele. Bütün kısım ve şubelerin kendi kendilerini idare tarzı.

afire

Komşusuna bir şey vermeyen kadın.

ağıl

Koyun, keçi vesair hayvanlara mahsus üstü açık, etrafı çit veya çalı çırpı ile çevrilmiş yer, mandıra.

aidiyyet

Alâkalılık, ilgililik. Aid olma. Birine mahsus olma.

akik

Çoğunlukla kırmızı renkte olan değerli bir süs taşı.

akliyyat

Müşahedeye ve tecrübeye girmeyen ve sadece akıl ile düşünülen şeyler ve hususlar. Nazarî meseleler.

aksam-ı ziynet / aksâm-ı ziynet

Süs çeşitleri.

al-i aba / âl-i abâ

Hz. Peygamberin (A.S.M.) kendisi ile beraber, kızı Hz. Fâtıma Validemiz, damadı Hz. Ali ve torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'den (R.A.) müteşekkil hey'et. "Hamse-i âl-i abâ" da denir. Hz. Peygamber'in (A.S.M.) giydiği abâsını mezkur sahabe-i güzin hazeratının üzerine örterek hususi dua ettiğinden b

alamana

İtl. Küçük odun gemisi.
Büyük balıkçı kayığı.
Büyük balıkçı kayıklarına mahsus büyük ağ, ığrıp.

alat-ı lehv / âlât-ı lehv

Dinen yasak olan eğlencelerde kullanılan aletler, yasak eğlencelere mahsus çalgılar.

alayiş / âlâyiş

Boş süs ve debdebe, lüks yaşam.

ale'l-husus / ale'l-husûs

Hususiyetle, özellikle.

ale-l-husus

Hususiyle, hepsinden önce olarak. Bâhusus.

alem / âlem

Bütün cihan. Kâinat.
Dünya.
Her şey.
Cemaat.
Halk.
Cemiyet. Dehr.
Hususi hal ve keyfiyet.
Bir güneş ile ona tâbi olan ve etrafında devreden seyyarelerin teşkil ettiği dâire.

alem-i gayb / âlem-i gayb

Zâhir duygularımızla bilinemeyen ve ervah ve meleklere, cinlere mahsus olan âlem. Mâzi ve müstakbeldeki mahlukatın mânevi hayatlarının âlemi.

alem-i zati / alem-i zâtî

Zata âit isim, zatına âit işâret, zâtına mahsus alâmet, delil.

alemara / âlemârâ / عالم آرا

Dünyayı, âlemi süsleyen. (Farsça)

Dünyayı süsleyen. (Arapça - Farsça)

alettahsis

Hususi olarak, bilhassa, hele, en çok.

allam / allâm

En çok bilen, her şeyi hakkı ile bilen. (Cenâb-ı Hakka mahsus bir sıfat olup, başka mahluka denemez.)

allame-i küll / allâme-i küll

Bir şeyin ilmine vâkıf olan. Bir hususda ihtisas sahibi olan.

alotropi

Kimya bakımından bir değişiklik olmadığı halde bir cismin ayrı hususiyetler göstermesi hali. Meselâ : Kırmızı ve beyaz fosfor arasında, birleşim farkı yoktur. Buna rağmen renklerinin ayrı oluşu bir alotropi halidir.

amay

Süsleyen, dolduran mânasına gelir ve kelimelere eklenerek kullanılır. (Farsça)

amelde mezheb

Mutlak müctehid denilen derin âlimin, Kur'ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf, icmâ ve Eshâb-ı kirâma âit nakilleri esas alarak, iş ve ibâdetle ilgili hükmü açıkça bildirilmeyen husûslarda çıkardığı hükümlerin hepsi.

amim / amîm

Herkese mahsus. Umuma âit.
(Çoğulu: Umem) Tam, tamam.

amin

Kim. Hususiyetleri ve yapıları bakımından amonyaka benzeyen kimyevi maddelerin cins adı.

amm / âmm

Herkese âit. Umuma âit. Hususi ve bazılara mahsus olmayan. Umumi.

an-kasdin

Kasd ve niyet üzere, mahsûsen.

Kasd ve niyet üzere, mahsusen.

anin

Yağ çıkarmağa mahsus olan yayık. (Farsça)

ara / ârâ / آرا

Süsleyen. Bezeyen. (Farsça)

Süsleyen. (Farsça)

arabesk

Süslemede kullanılan bir çeşit tezyinat.

aram / ârâm

(Tekili: İrem) Çölde, sahrada konulan hususi nişan.

araste / ârâste / آراسته

Bezenmiş süslenmiş. (Farsça)
Çarşının bir esnafa mahsus kısmı. (Farsça)
Vaktiyle ordu çarşısı, ordugâhta kurulan seyyar çarşı. (Farsça)

Süslenmiş, süslü. (Farsça)

araste-gi / araste-gî

Süslülük, bezenmişlik, ârâstelik. (Farsça)

arayende

Düzen verici, süsleyici. (Farsça)

arayi / arayî

Süsleyicilik. (Farsça)

arayiş / ârâyiş / آرایش

Süs, zinet. (Farsça)
Süsleme. (Farsça)

Süs. (Farsça)
Süslenme. (Farsça)

arazi-i emiriyye / arâzi-i emiriyye

Huk: Beytülmâle mahsus olup devlet tarafından şahıslara dağıtılan yerler. (Tarla, çayır, koru ve emsali gibi.)

arazi-i emiriyye-i sırfa / arâzi-i emiriyye-i sırfa

Huk: Beytülmâle mahsus menfaatleri ve tasarruf haklarından hiçbiri bir cihete verilmeyip devlete ait olan ve şahıslara dağıtılan memleket arazisi.

areste

Süslenmiş, bezenmiş. (Farsça)

ariflerin mezakları

Ariflerin zevkaldığı yer ve hususlar.

arus

Süslenmiş gelin, güveyi.
Güneş. Gök.
Kim: Kükürt.

asa

Esneme. (Farsça)
Vakar, ciddilik. (Farsça)
Süs, zinet. (Farsça)

asbest

yun. Oldukça yumuşak ve ateşle hususiyeti değişmeyen lifli bir madde.

aşk-ı lahuti / aşk-ı lâhûtî

Cenâb-ı Hakkın Zâtına mahsus kutsal aşkı.

aşk-ı mukaddes-i ilahiye / aşk-ı mukaddes-i ilâhîye

Cenâb-ı Hakkın zâtına mahsus mukaddes sevgisi.

askeri / askerî

Askere veya askerliğe ait, askere mahsus.

asliyyet

Asl'ın hususiyeti ve hâli. Hususilik, mümtaziyet, seçkinlik.
Başka şeyler karışmamış olan bir şeyin ilk hali.

ataş / عطش

Susama. Hararet.

Susuzluk. (Arapça)

ataşa

(Tekili: Atşân) Susamış olanlar, susuzlar.

atiş / âtiş

(Atişe) Susuz, susamış.

atş / عطش

Susuzluk. Susama.

Susuzluk.

Susuzluk. (Arapça)

atşan / atşân / عطشان

Susamış, teşne. Susuz.

Susuz, susamış. (Arapça)

avamil

(Tekili: Amil) Sebepler.
Ayaklar.
Valiler. Hâkimler.
Gr: Arabçada kelime sonlarının okunuşuna te'sir eden hususları öğreten ilim ve ona dâir kitab.
Birgivi Hazretlerinin "Nahiv" ilmine dâir olan kitabının ismi.

avaz-ı hususi / âvâz-ı hususî / آوَازِ خُصُوصِي

Hususi ses, sadâ.

avize / âvize

Lamba, fener, gaz veya mumları havi olarak tavana asılan maden veya billurdan süs eşyası. (Farsça)

İçinde ampul bulunan ve tavana asılan süs.

ayin / âyin

Merâsim. Usûl. Görenek. Dinî âdâb. Âdet, örf ve kanun.
Ziynet, süs.İslâm'da fıkıh lisânı âyin kelimesini kabul etmemiştir. Bazı vakıflar, filân câmide herhangi bir tarikat âyini icra için te'sis yapacakları zaman vaki olan müracaatlarında fetvahâne tarafından verilen müsaadelerde âyi

ayişne

(Ayişte) Casus, ajan. (Farsça)
Dalkavuk. (Farsça)

ayn

(Çoğulu: A'yan-A'yun-Uyûn) Göz.
Pınar, kaynak. Çeşme.
Tıpkısı, tâ kendisi.
Zât.
Eşyanın hakikatı.
Kavmin şereflisi.
Diz.
Altın.
Nazar değme.
Casus.
Her şeyin en iyisi.
Muayene etmek.

ayn-el-yakin / ayn-el-yakîn

Görerek bilme.
Hadîs-i şerîfte bildirilen ihsân (Allahü teâlâyı görüyormuş gibi ibâdet etme) mertebesinde bir ışığın kalbde parlaması. Zamanımızda tarîkata girmiş bir çok kimse, kendilerine tasavvufçu süsü vererek vahdet-i vücudu dillerine almış, bundan yüksek mertebe olmaz sanıyor.

aysum

Filin dişisi.
Sırtlan.
Büyük deve.
Süsen çiçeği.

azamut / azamût

(Mübalâğa sigası ile) Azamet. Kibriya. Allah'a mahsus olan büyüklük.

azb

Tatlı, lâtif, hoş ve şirin olan yiyilecek ve içilecek şey.
Fazla susuzluktan yemek yemeği terketme.
Men'etme.
Feragat.

azib

Susuzluktan yem ve yulaf yemeyen yorgun hayvan.

azim / âzim

Dudaklarını yumup susan kişi.

azin / âzîn

Kaide, kanun. (Farsça)
Süs, zinet, güzellik. (Farsça)
Yoğurttan yağ çıkarmak için hususi olarak yapılmış yayık. (Farsça)

ba'l

(Çoğulu: Buûl) Cahiliyet devrine mahsus bir put. Güneş Tanrısı.
Karıkocadan herbiri.
Yılda bir kez yağmur yağan yüksek yer.
Hayret.
Zaaf, zayıflık.

bab / bâb

Kapı.
Kısım.
Mevzu.
Fasıl. Bölüm. Parça. Kitab.
Hususi madde.
Sığınacak yer.
İş.
Şekil.
Tövbe.

badame

İpek kurdu. (Farsça)
Zincir halkası. (Farsça)
Et beni. (Farsça)
Nazarlık. (Farsça)
Süslü şey. (Farsça)
Eski hırka. (Farsça)

bagaj

Yolcu eşyası. (Fransızca)
Yolcu eşyası koymaya mahsus yer, yolcu eşyası vagonu. (Fransızca)

bahusus

Hususiyle. En çok. Hele.

bakteriyoloji

yun. Bakterilerin ve umumiyetle mikropların biçimlerini, hususiyetlerini inceleyen bilim.

bari

Hususu ile. Hele. Hiç olmazsa. Bir def'a. (Farsça)

barok

Klâsik Rönesans devrinden sonra başlayan bir mimari ve süsleme tarzı.

bazile

Tıb: Göğüs veya karnın içinde husule gelen gaz veya su şişlerinin mahfazasını delmeye mahsus ve boru içinde mahfuz bir mil.

be-tahsis

Hele, hususiyle.

bed-ram

Lâtif, hoş, yakışıklı, süslü. (Farsça)
Sert başlı at. (Farsça)
Dâima, devamlı. (Farsça)

bedestan

Değerli, kıymetli kumaşlar, silâhlar ve mücevherler vs. alış-verişine mahsus üstü örtülü ve mahfuz çarşı. (Farsça)

bedi' ilmi / bedî' ilmi

Lafz (söz) ve mânâ ile ilgili bâzı san'atlar ile sözün süslenmesini öğreten ilim.

beftere

Avcılar tarafından kullanılan ve hususi olarak alıştırılmış kuş. (Farsça)

begonya

Etli ve güzel renkli yaprakları olan bir süs bitkisi. (Fransızca)

beha-baha

Güzellik, süs, pırıltı.
Kıymet, değer, bedel.

behas

Susama.

behimi / behimî

Hayvanca, hayvana mahsus ve müteallik. Hayvanlık.

beladir

Kadınların kullandıkları altun, gümüş, zümrüt, yakut, elmas gibi süs eşyası. (Farsça)
Belâyı def etmek için verilen sadaka. (Farsça)

belagat-pira / belâgat-pirâ

Belâgata süs veren. Süslü ve belâgatlı konuşan.

belta'

Her hususta hazakati ve feraseti olan.

berat gecesi

Arabi Şâban ayının onbeşinci gecesi. Şâban ayı mübarek şuhur-u selâseden (üç aylardan) olup, onbeşinci gecesi mahlûkatın rızıklarına, ömürlerine, amellerine dâir taraf-ı İlâhîden meleklere tâlimat verildiği hususunda rivâyât-ı sahiha vardır.

berat-ı hümayun

Padişahlara mahsus ferman.

berk

Şimşek çakması. Parlama.
Yıldırım.
Zinetlenme, süslenme.
Tas: Tecelli-i İlâhiye ile kurbiyyete mazhariyyet.
Ahmak olmak.

berr

(Çoğulu: Ebrâr) Va'dinde sâdık. Sözünde duran. Muhsin. Keremkâr.
Nimetleri herkese, umuma ihsan eden.
Gerçeklik, sıdk.
Susuz, kuru yerler.
Toprak. Yeryüzü, yer.

beşaş

(Beşeş, beşüş) Açık yüzlü. Güler yüzlü.

beserüçeşm / بسر و چشم

Başüstüne, başım gözüm üstüne. (Farsça)

beste-dehan / beste-dehân

Dili bağlı. Ağzı kapalı, susan, sükût eden. (Farsça)

bevç

Azamet, büyüklük, heybet. Gösteriş, ihtişam.
Zinet, süs, debdebe.

beyan-ı ifhamiye / beyan-ı ifhâmiye

Delillerle susturma anlatımı.

beyan-ı zaruret

Huk: Zaruri beyandır. Susmak suretiyle ifade edilen mâna, beyan-ı zaruret kabilindendir.

beyhaki / beyhakî

(Hi: 384-458) Büyük hadis ve fıkıh âlimlerinden olup asıl adı Ebubekir Ahmed bin Hüseyn'dir. İmam-ı Şâfii mezhebinde sözü sened yerine geçen büyük bir hadis âlimidir. Kendisi gibi daha birçok faziletli âlimler yetiştiren Beyhak bölgesinin Hüsrevcurd köyündendir. "Kitab-ün Nusus-uş-Şafiî" ile "Kitab-

bezek

Zinet, süs, debdebe, gösteriş.

bezm-i hass / bezm-i hâss

Hususi meclis.

bi'r-i muattal

Suyu kesilmiş kuyu. Susuz kuyu.

bi-ab / bî-ab

Susuz, kuru. (Farsça)
Donuk. (Farsça)
Rezil, utanmaz, hayasız. (Farsça)

biblo

Salonlarda, masaların ve rafların üzerine süs için konan vazo gibi küçük eşya. (Fransızca)

bihamdihi ve'l-minne / bihamdihî ve'l-minne

Hamd ve minnet Allah'a mahsustur.

bije

Safi, halis, katıksız, sade, sırf. (Farsça)
Hususiyle. (Farsça)

bil-hassa

Hususi olarak, mahsus, özellikle.

biyoelektrik

Canlı varlıkların vücutlarında yaratılmış olan elektrik. (Bu elektriğin varlığı, hususi âletlerle anlaşılır)

bobin

Tel veya iplik sarılmaya mahsus silindir şeklinde makara. (Fransızca)

bühüvv

(Tekili: Behv) Misafirlere mahsus odalar.
Hayvanlar için yerin altına yapılmış ahırlar.

burak

Binek. Cennet'e mahsus bir binek vâsıtası. (Kelimenin kökü; (Berk) dir. Burak'ın Hadis-i Şerife göre ta'rifi: "Merkepten büyük, katırdan küçük hacimde bir dâbbe ki; ayağını gözünün müntehasına basar." Bu ise bir berk ve elektrik sür'atini anlatır. (E.T. sh: 3150)

büraka

Bütün gün yüzünü süsleyen kadın.
Yemek sırasında bir kimseye kızıp, yemeği kimseye vermeyip yalnız yiyen kadın.

camidat-ı meyyite-i samite / câmidât-ı meyyite-i sâmite

Ölü ve suskun olan cansız varlıklar.

çaşit

Casus.

casusi / câsûsî / جاسوسى

Casusluk, ajanlık. (Arapça - Farsça)

cedda'

Küçük memeli kadın.
Susuz çöl.

cedvel

Liste.
Su kanalı. Kanal.
Doğru, düz çizgiler çizmeğe mahsus âlet.

cehuf / cehûf

Kuyudan suyu alıp yukarı çekmeye mahsus kova.

celd

Lügat mânası, deri üzerine vurmaktır.
Fık: Muhsen olmayan mükellef zâni veya zâniyenin muayyen uzuvlarına vech-i mahsus üzere değnek veya kamçı ile vurmaktır. Bu ceza, mücrimin cildi yani derisi üzerine tatbik edildiği cihetle "celde" adını almıştır.

çelenk

Eskiden kadınların süs için başlarına taktıkları mücevher veya madenlerden yapılmış sorguç. Halka şeklinde çiçek veya yapraklı dal demeti. (Cenazelere çelenk göndermek İslâm âdeti değildir, israftır.) (Farsça)

çem / چم

Naz ve eda ile salınarak yürüme. (Farsça)
Ziynetli, süslü, düzgün. (Farsça)
Cürüm, kabahat, suç. (Farsça)
Taam, yemek. (Farsça)
Mâna. (Farsça)
Kazanılmış, toplanılmış. (Farsça)

Salınma. (Farsça)
Süslü. (Farsça)

cem'-i kıllet

Arapça'da türlü vezinlerde cemileri olan isimlerin, bu cemilerinden dokuzdan aşağı mahsus olanları.

cem'i / cem'î

(Cem'. den) Cemiyete mahsus, cemiyetle alâkalı.

cenaheyn

(Cenah. dan) İki kanat, iki yan, iki cenah.
İki hususiyetli.

cendere

yun. Tazyik. Baskı, basınç.
Dar dere, boğaz.
Kalın oklava.
Çamaşır ütülemeye mahsus iki ağaç üstüvaneden ibaret alet.
Mc: Sıkı ve dar yer.

ceneb

Susuzluktan böğrü ciğere yapışmak.

cerbeze

Süslü sözlerle aldatma.

ceride-i havadis / ceride-i havâdis

1840'da Çörçil ismindeki bir İngiliz tarafından çıkarılan ilk hususî gazete.

cesaset

Tecessüs, casusluk. Merak.

cessas / cessâs

Gizli şeyleri araştıran, gizli şeylere merak eden. Tecessüs sâhibi.

Casusluk eden.

cevab-ı müskit / cevâb-ı müskit / جَوَابِ مُسْكِتْ

Soru soranı susturan cevap.

Susturucu cevab.

cevabü'l-ahmaki's-sükut / cevâbü'l-ahmaki's-sükût

Ahmaklara verilecek en güzel cevap susmaktır.

cevasis / cevâsis

(Tekili: Casus) Casuslar. Gizli şeyleri araştıranlar. Gizlilikleri öğrenip bilenler.

Casuslar, ajanlar.

cevasis-i fünun / cevâsis-i fünun

Casus gibi davranan fenler; gizli şeyleri araştıran fenler.

cevaz-ı şer'i / cevaz-ı şer'î

Şer'an câiz olma. Şeriatça yasak olmayan husus.

cevdet

İyilik. Güzellik. Kusursuzluk.
Bir kimsenin, başkasının işini güzelce ve kusursuz olarak yapması.
Cömertlik.
Susuz olma.

cez'

Damarlı akik. Göz boncuğu adı verilen, kara alaca ve kıymetli bir süs taşıdır.

cid

Gerdan. Süslemeye lâyık boyun. Güzel boyun.

cihan-ara / cihan-ârâ

Cihanı süsliyen, dünyayı bezeyen. (Farsça)

cilbend

Büyük cüzdan. Evrak koymaya mahsus birçok gözlere ayrılmış cüzdan şeklinde çanta ki, koltuk altına alınır.

coğrafya

Yeryüzünün şimdiki hâlini çeşitli cihetlerden inceleyen ilim. Bölümlerinden olan Fizikî Coğrafyada: Karalarla denizlerin durumları ve iklimleri;İktisadî Coğrafyada: Toprak mahsulleri, sanayi ve ticaret işleri;Siyasî Coğrafyada: Irk, dil, millet hususiyetleri ve devlet sınırları anlatılır.Bunlardan b

cübb

Kuyu.
Küp. Kulpsuz desti.
Vaktiyle zindan gibi kullanılan çukur, susuz kuyu.

cübcübe

(Çoğulu: Cebâcib) Korkutmak.
Yağ koymağa mahsus deri zenbil ve büyük desti.
Çok su.
Erimiş yağ.

cülcülan / cülcülân

Susam.

cum'a

Toplanma.
Perşembeden sonraki gün. Müslümanların kudsî tâtil günü olup, o güne mahsus namazla mükelleftirler. Memur ve işçilerin cuma namazı vakti serbest bırakılmamaları din hürriyetine aykırıdır. Yahudiler ve hristiyanlar haftalık dinî törenleri için cumartesi ve pazar günü serbest

Müslümanlara mahsûs mübârek, kıymetli bir gün.

cüvad

Susamak.

çuvaldız

Çuval ve ona benzer çul vs. dikmeye mahsus büyük iğne.

cüz'i / cüz'î / جُزْؤ۪ي

Husussî, pek az.

cüz'i hatırat / cüz'î hâtırât / جُزْئ۪ي خَاطِرَاتْ

Kalbden geçen hususî şeyler.

cüz'iyat / cüz'iyât / جُزْئِيَاتْ

Hususî şeyler.

cüz'iyet / جُزْئِيَتْ

Hususîlik.

cüz-i ihtiyar

Dilediği gibi hareket edebilme. Yani: Herhangi bir şeyi yapmak veya yapmamak hususunda bir tarafı tercih etmek iktidar ve serbestliği. Bu serbestlik ile, Cenab-ı Hak insanları, iyiliği veya kötülüğü istemek cihetinde imtihan eder.

daire-i harim / daire-i harîm

Hususî, özel daire.

daiye / dâiye

İnsanı bir şeye candan bağlamağa sürükleyen iç duygusu.
Mücib ve sebep.
Bâis olan husus, vakit ve zamanın bir hâleti.
Arzu, hırs.
Dava.
Bahane.

damacana

Su veya başka sıvıları taşımaya mahsus dar ağızlı, şişkin gövdeli çoğu hasırla sarılı veya sepetli büyük şişe.

damız

Hayvan üretmeye mahsus dam. Hayvan yetiştirilecek ahır.

damz

Susmak, sükut etmek.

dar-ı zimmet / dâr-ı zimmet

Müslümanların, ahid ve emânını ve himayesini kabul etmiş oldukları; gayr-i müslimlere mahsus yerler.

davet makamı / dâvet makâmı

Vilâyet (evliyâlık) makâmının üstünde, peygamberlere mahsus bir makâm.

dedektif

Hususi araştırma yapan, tâkib ve tarassudda bulunan polis. (Fransızca)

defatir

(Tekili: Defter) Defterler. Not yazmağa mahsus kâğıttan beyaz kitablar.

defter

(Çoğulu: Defâtir) (Yunanca iki kanatlı manasına gelen bir kelimeden alınmıştır). Not yazmağa, ders için veya ticari hesablara mahsus kağıttan beyaz kitab. Pusula.
Liste.

dehanbeste / dehânbeste / دهان بسته

Suskun. (Farsça)

dehna

Ova, sahrâ. Çöl, geniş veya susuz ova.
Bir yer ismi.

dekor

Süs. Bir sahneyi mütenasib bir nizamla süslemek. (Fransızca)

delab

(Dülâb) (Çoğulu: Degâlib) Bâzısı su ile ve bâsızı da hayvan ile döndürülen su çekmeğe mahsus çark.

delil

Kılavuz. Doğru yolu gösteren. Meçhûlü keşfetmekte ve malumun sıhhatını isbat etmekte vasıta ve âlet ittihaz olunan husus.
Beyyine. Bürhan.

delil-i ihtira'

Cenab-ı Hakk'ın yeniden icad ederek yarattığı şeylerden meydana gelen, kendi zâtına mahsus delil.

dem-beste

Sesi soluğu kesilmiş, susmuş. (Farsça)

der-best

Kapalı kapı. (Farsça)
Kapanmış susmuş. (Farsça)

desen

Eşyanın, rengini göstermeden, yalnız şeklinin bir satıh üzerine çizilmişi. (Fransızca)
Bir kumaşı süsleyen şekiller. (Fransızca)

dest-vane

Savaşta giyilen demirden yapılmış eldiven. (Farsça)
Kadınların kollarına taktıkları süs eşyası, bilezik. (Farsça)
Meclisin baş kısmı. (Farsça)

devletçilik

Halk işlerinin, hususan büyük sanayi ve ziraatin devlet vasıtası ile işletmesi usulü. Cemiyetin umuma âid olan işleri ve bu işler için lâzım gelen teşkilât, müessese ve sâirelerini devlet eliyle yapılmasını kabul eden idâre sistemi.
Halkın hususi teşebbüslerini veya büyük müesseseler

devr

Casus, hafiye. (Farsça)

devriyye

Osmanlı İmparatorluğu devrinde ilmiye sınıfına mahsus bir pâye.

devs

Ziynet etmek, süslemek.
Bir şeyi ayağı ile basıp çiğnemek.

dil-ara / dil-ârâ

Kalbi süsleyen, gönlü zinetlendiren. (Farsça)

Gönül avutan, gönül süsleyen.

dil-teşne

Kalbi susamış. Gönlü çok istekli, çok özlemiş. (Farsça)

dilara / dilârâ / دل آرا

Gönül süsleyen. (Farsça)

dinamo

yun. Hareketi elektrik akımına çevirmeye mahsus âlet.

dolap

(Çoğulu: Devâlib) Kuyudan su çıkarıp bahçeleri sulamaya mahsus döner makine.
Her çeşit döner çark, çıkrık.
İçine eşya vesaire konulan raflı veya rafsız göz.
Eskiden selâmlık ile harem arasında eşya alıp vermeye mahsus döner dolap ki, veren ile alan birbirlerini görmez

düello

İtl. Hakareti tamir için iki kişi arasında hususan Avrupa'da ve şâhitler önünde yapılan silâhlı çarpışma.

düldül

Fahr-i Kâinat (A.S.M.) Efendimize mahsus bir katır ki, sonradan Hz. Ali (R.A.) Efendimize bahş buyurulmuştur.

dumuz

Susma, sükut.

duzahi / duzahî

Cehennem'e mahsus, cehennemî, zebani. (Farsça)

eazım-ı esma / eâzım-ı esmâ

İçinde çok isimlerin mânası bulunan, isimlerin en büyükleri. Cenab-ı Hakk'a mahsus isimlerin en mühim ve büyükleri.

ebkem ü lal / ebkem ü lâl

Cevapsız bırakmak. Susmak. Dilsiz gibi sükût etmek.

ebru / ebrû

Kaş, dalga dalga kırmızı yanak, bir süsleme sanatı.

ecir-i has / ecîr-i hâs

Belli zamanda, belli işi yapmak için husûsî tutulan işçi.

ecvibe-i müskite

Susturucu cevaplar.

edeb

Güzel hallere ve huylara sâhib olma ve utanılacak hareketlerden sakınma, her hususta haddini bilip, sınırı gözetme hâli.
Namazda müstehab ve mendup olan şeyler.

efrad-ı mahsusa / efrâd-ı mahsûsa / اَفْرَادِ مَخْصُوصَه

Hususî ferdler.

efrenci / efrencî

Frenklere yani Avrupalılara mahsus ve aid.
Frengi hastalığıyla alâkalı ve münasebetdar.

efrend

Debdebe, gösteriş, süs, bezek. (Farsça)

eğe

Maden vesaire yontmaya mahsus ince dişli âlet. Törpü.

ehass

Daha hususi, daha yakın, daha hâlis. Hususi. Ziyade hâs. (Eamm'ın zıddıdır.)

ehl

(Ehil) Yabancı olmayan, alışık olduğumuz.
Dost, sahip, mensup. Evlâd, iyal. Kavm, müteallikat. Usta, muktedir ve becerikli anlamıyla ehil ve ehliyet İslâmiyette önemli bir husustur. Dinimiz, bize işleri ehline vermemizi emreder. Cemiyette işler, mevkiler, makamlar, görevler, ehline v

ekolali

yun. Psk: Sesleri taklit etme, yansıtma. Çocuk dünyaya geldiği zaman çevresinde konuşulan dilin seslerini çıkaramaz. Kendine mahsus sesleri çıkarır. Çevrede konuşulan dilleri dinleye dinleye çevredeki sesleri taklid etmeye başlar, bu taklid edebildiği sesleri sık sık tekrar eder. Meselâ: ba, ba, ba

elhamdü lillah / elhamdü lillâh

"Ezelden ebede her türlü hamd ve övgü, şükür ve minnet Allah'a mahsustur".

elhamdü lillahi / elhamdü lillâhi

"Ezelden ebede her türlü hamd ve övgü, şükür ve minnet Allah'a mahsustur".

elhamdü lillahi ala nuri'l-iman ve hidayeti'r-rahman / elhamdü lillâhi alâ nûri'l-iman ve hidâyeti'r-rahmân

Bütün övgüler ve şükürler iman nurunu ve doğru yolu nasip eden Allah'a mahsustur.

elhamdü lillahi rabbi'l-alemin / elhamdü lillâhi rabbi'l-âlemîn

Hamd ve şükür âlemlerin Rabbi olan Allah'a mahsustur.

elhamdü lillahi teala / elhamdü lillâhi teâlâ

Hamd ve şükür yalnızca yüce olan Allah'a mahsustur.

elhamdü-lillah

Kısaca meali: Her ne kadar hamd ve şükür varsa, ezelden ebede ve kimden kime olursa olsun hepsi Allah'a mahsustur. İman, şükür, hamd, memnuniyet ifâde eden bir deyimdir.

elhamdülillah / elhamdülillâh / اَلْحَمْدُ لِلّٰهْ

"Hamd, şükür Allahü teâlâya mahsûstur, bütün nîmetler O'ndandır" mânâsına mübârek, kıymetli bir söz. Buna hamdele de denir.

Ezelden ebede her türlü hamd ve övgü, şükür ve minnet Allah'a mahsustur.

Hamd Allaha mahsûsdur.

elsine-i terkibiye

Birbirine eklenen kelimelerle konuşulan diller. Terkibli ifâdesi çok olan, Arabçaya uymayan lisanların hususiyeti. (Arabî Lisanına "Tasrifî" denilir. Çünkü aynı kökten kelimeler rahatlıkla yapılmaktadır. Arabçaya bu hususta yetişen başka bir lisan yoktur.)

emalis

(Tekili: İmlis"e") Otsuz ve susuz sahralar, çöller.

emani-i mahsusa

Hususi arzular, özel maksatlar.

emirler

İşler, hususlar.

emn-ül-azl

Peygamberlere mahsûs sıfatlardan biri. Peygamberlerin peygamberlikten azl edilmemesi, atılmaması.

emr

İş buyurma.
Buyurulan şey.
Madde, husus, hâdise.

İş, husus.

emr-i bi-l-maruf, nehy-i anil-münker

Dinin emirlerini, Kur'âni ve İslâmi hakikatleri neşretmek ve bildirmek, men'edilen şeyleri de yaptırmamak. İyiliği, İslâmi hususları emretmek ve teşvik etmek, kötülüğü men'edip yaptırmamağa sevketmek. (Fakat bu kudsi vazifeyi âdabına itaat ve riâyet ederek ifâ etmek lâzımdır, zirâ bu itaat da dinimi

emr-i has / emr-i hâs

Hususi emir. Belli bir şahsa verilen emir. Özel ve belli bir iş.

emr-i küfri / emr-i küfrî

İnkârla ilgili husus.

İmansızlığa ait bir iş ve bir husus.

emr-i maaş

Geçinme işi ve hususu. Hayat ihtiyaçları.

enbür

Ateş veya ocağı karıştırmağa mahsus âlet. (Farsça)

endaze

Ölçü, mikyas. (Farsça)
Arşının bez, basma vesâire ölçmeğe mahsus küçük cinsi. (60 cm.dir) (Farsça)
Tahmin, takdir. (Farsça)
Derece, mertebe. (Farsça)
Mc: Hesap. (Farsça)

enf

Burun. Koku ve teneffüse mahsus âzâ.
Bir şeyin ucu veya evveli veya en şiddetlisi.
Bir şeyin sivri yeri.
Bir şeyin en şerefli olan yeri.

enfüsi / enfüsî

Bir kimseye mahsus görüş ve düşünüş. Nefse, kendi hayatına aid, dâhile aid. (Subjektif) (Objektifin zıddı)

enişe

Hafiye, gizli polis. (Farsça)
Casus. Gizli haberler öğrenerek veya sırları çözerek düşmanlara haber veren kimse. (Farsça)
Dalkavuk, yaltakçı. (Farsça)

enva-ı murassaat / envâ-ı murassaat

Türlü türlü yaldızlar, süsleme ve işlemeler.

enva-ı ziynet ve letafet / envâ-ı ziynet ve letâfet

Süs ve güzellik çeşitleri.

enva-ı ziynet ve mehasin / envâ-ı ziynet ve mehâsin

Süs ve güzelliklerin çeşitleri.

erike-ara / erike-ârâ

Tahtı güzelleştiren, süsleyen (Padişah.) (Farsça)

erike-pira / erike-pirâ

Tahtı süsleyen, pâdişah. (Farsça)

esbriz

(Esb-riz) At koşusu. (Farsça)
Savaş meydanı. (Farsça)

eser

Yapı, birinin meydana getirdiği şey.
Bir hususa dâir Peygamberimizden (A.S.M.) rivâyet bulunması. Sünen-i Resul.
Bir şeyin varlığına delâlet eden te'sir.
Meydana getirilen kitap. Kitap te'lifi.

Nişan, alâmet. Çoğulu âsârdır.
Haber, hadîs-i şerîf, Eshâb-ı kirâm ve tâbiîne âit iş, söz ve takrirler yâni görüp de mâni olmadıkları hususlar.

eshab-ı kehf / eshâb-ı kehf

Mağara arkadaşları; Îsâ aleyhisselâmdan sonra din düşmanları her tarafı kapladığı bir zamanda, dinlerini korumak için her şeylerini terk edip, hicret eden ve Efsûs (Tarsus)'daki mağarada bulunan yedi kişi ile Kıtmîr adındaki köpekleri. Kur'ân-ı kerîm de Kehf sûresinde kıssaları uzun bildirilmektedir

eşvat

(Tekili: Şavt) Sıçrayışlar, zıplamalar, koşmalar, koşuşmalar.
Kâbe-i Muazzama'yı yedi defa tavaf etme, etrafını dolaşma.

eşya

(Tekili: Şey) (Bu kelime, Türkçede müfret gibi kullanılır.) Ev döşemeye mahsus halı, dolap v.s.
Elbise, yatak, çamaşır gibi malzemeler.
Yük, yük eşyası.

etan

Dişi eşek. (Farsça)
Bir kısmı havada, bir kısmı suyun içinde kalan kaya; yosunlu taş. (Farsça)
Kuyu kenarında üstüne oturup su içmeye mahsus taş. (Farsça)

evladiyet

Evlâda mahsus, evladlık, bünüvvet.

evladiyye

Evlatlık, evlada mahsus.
Mc: Çok sağlam ve dayanıklı ev veya eşya.

evreng

Taht, evrend. (Farsça)
Şan, şeref, nâm. (Farsça)
Zinet, süs. (Farsça)
Akıl, irfan. (Farsça)
Ağaç kurdu. (Farsça)
Hoş hâllilik, hâlin hoşluğu. (Farsça)
Hile, desise, hud'a, aldatma, oyun. (Farsça)
Yakışıklılık. (Farsça)

evreng-zib

Tahtı süsleyen. Hükümdar, padişah. (Farsça)

evveliyat

Başlangıçlar. Mukaddemat. İlk öndekiler. İbtidaki cihetler.
Her akıllının tereddütsüz tasdik ve kabul edeceği hususlar.
Man: Mücerred mevzu ve mahmulleri arasındaki nisbet tasavvur edilince aklın kat'iyyetle teslim ve tasdik ettiği kaziyeler.

eyvan-ı kisra

Dicle Nehri kenarında sol tarafta Medâyin şehrinde yıkıntıları bulunan eski İran (Acem) Padişahına mahsus bir saray. Bu saray, Peygamberimizin (A.S.M.) doğduğu gece çatlamıştır.

ezhar-ı müzeyyene-i ravza-i safaiye

İçinde safâ sürülecek olan bahçeyi süsleyen çiçekler.

fahm

Kömür. Karbon.
Susmuş. Nefesi kesilmiş.

fantaziye

yun. Yalandan gösteriş, boş debdebe. Zâhirî süs ve zinet. Lüzumlu ihtiyaçtan olmayan ve zevk için kullanılan pahalı eşya.

Aşırı süs ve lüks, yalandan gösteriş.

fantezi

Hayâl ürünü, aşırı süs.

yun. Çeşitli ve süslü. Müsrifane süs isteğinden doğan hayal hareketi ile yapılmış süslü eşya veya süslenmek. Ağırbaşlı olmayan.

fanus

yun. Fener. Sâbit ve süslü fener.
Kim: Bazı şeylerin üstüne kapatmak için camdan yapılmış kapak.

Süslü fener.

farz

Bir kimseyi bir vazifeye tayin etmek veya maaş bağlamak. Bir kimsenin kendi nefsine âid iken başkasına hibe ettiği muayyen bir şey. (Bunun zıddı "karz"dır.)
Takdir veya beyan eylemek.
Bir şeyi delmek, gedik açmak.
Bir dâvaya mevzu ve rükün kılınan husus.
Addet

farz-ı zanni / farz-ı zannî

Müçtehidlerce kat'i bir delile yakın derecede kuvvetli görülen, zanni bir delil ile sâbit olan vazifedir ki, amel hususunda farz-ı kat'î kuvvetinde bulunur. Buna farz-ı amelî de denir. Meselâ: Abdestte mutlaka başı meshetmek bir farz-ı kat'îdir. Başın dörtte birini meshetmek bir farz-ı amelîdir.

fasid / fâsid

Bozguncu.
Doğru olmayan. Bozuk. Müfsid.
Yanlış olan.
Fık: Aslen sahih olup, vasfen sahih olmayan. Yani, kendi nefsinde meşru' iken gayr-i meşru' bir şeye yakınlığı sebebiyle meşru'iyyetten çıkan şeydir. İbadet hususunda fâsid ile bâtıl aynı şeydir. Meçhul bir şeyi sat

fedk

Atmak.
Tezyin etmek, süslemek.

felahan

Sapan. Taş atmaya mahsus âlet. (Farsça)

felevat

(Tekili: Felât) Susuz çöller, sahralar.

fell

(Çoğulu: Fülül - Eflâl) Gedik, rahne.
Yaralamak.
Cenkte askeri bozmak. Harbdeki askerin bozulması.
Kılınç yüzündeki açılan gedik.
Susuz kır yer.
Güruh, cemaat.
Muvakkat delilik.

felsefe

Yunanca (Philosophos)dan Arapçalaşmış. Feylesofların mesleği.
İlm-i hikmet.
Maddeyi, hayatı ve bunların çeşitli tezâhürlerini, sebeblerini, ilk unsurları ve gaye cihetinden inceleyen fikri çalışma ve bu çalışmaların neticelerini toplayan ilim.
Herkesin hususi fikri. M

fenn-i ziraat / fenn-i zirâat

Ekin ekme ve içme hususunda olan bilgi ve tecrübeye dayanan bu husustaki ilim kolu.

fer

Işık, parlaklık, zinet, süs. (Farsça)
Fazl ve vakar. (Farsça)
İktidar; şevket, kuvvet. (Farsça)

Işık, parıltı, süs.

fermene

İşlemeli dar ve yuvarlak yanlı yelek.
Eskiden esnaf tabakasına mahsus elbise.

fetanet / fetânet

Fatinlik, zihin açıklığı, zihnin yaratılıştan bir şeyi çabuk ve iyi anlamak hususundaki istidadı, zeyreklik.

fevkalade / fevkalâde

Âdetin fevkinde. Ayrıca, hususi surette. Bilinenlerin üstünde. Müstesna ve yüksek bir surette.

fi / fî

Arabçada harf-i cerrdir. Mekâna ve zamana âidiyyeti bildirir. Ta'lil için, isti'lâ için ve yine harf-i cerr olan "bâ, ilâ, min, maa" harflerinin yerine kullanılır. Geçen mef'ul ile gelecek fasıl arasında geçer. Te'kid mânası da vardı. Başka bir ifade ile kısaca (fî) : "İçinde, içine, hakkında, husus

fiil-i tezyin ve ihsan

Herşeyi güzel ve süslü bir şekilde yapma fiili, işi.

fir'avn

Mısır'da, hususan Hazret-i Musa (A.S.) zamanında Allah'a isyan edip ilâhlık dâvasında bulunan, Musa Peygamber'e inanmayan hükümdar.
İlâhlık iddia eden dinsiz, azgın ve şaşkın insan.

fıtri / fıtrî / فِطْر۪ي

Hususî yaratılış îcâbı.

foya

Aldatıcı süs, hile.

fürza

Irmak kenarından başka yere su gitmesi için açılan gedik. Deniz kenarında gemilerin durmasına mahsus yer. Liman.

fürzum

Yuvarlak ağaçtan yapılıp, üstünde bir şey yontmağa mahsus dülgerler örsü.

füseyfisa

Küçük boncuk taneleriyle veya taş ve cam parçalarıyla süslenmiş satıh.

galan

Çok susayan, çok susamış olan.

galel

(Çoğulu: Eğlâl) Koruluktan akan su.
Susuzluk.

galil

(Çoğulu: Gılâl) Güneşin harareti.
Susuzluk harareti.
Kin, hased.
Devenin yulafına karıştırıp yedirdikleri hurma çekirdeği.

galle

Mahsul geliri. Ekin, irat, gelir.
Akarât kirası.
Hammaliye kirası.
Susamak.

gammaz

Birisine iftira ederek zarar veren. Münafık, fitneci.
Adamın ayıplarını arayıp gizli şikâyet eden.
Tersane kethüdalarına mahsus altı çifte kayık.

garaz-alud

Garezi, hususi bir maksadı olan. (Farsça)

gasase

(Gasis-Gususe) Davarın zayıf olması.
Sözün boş ve faydasız olması.
Yaradan irinin akması.

gaym

Bulut.
Sisli bulut tabakası.
Pek susayıp hararetlenmek.

gayme

Çok fazla susama, susuzluk.

gayn

Susuzluk.
Arapçada "ayn" harfinden sonra gelen harfin adı.

gayr-ı zahid / gayr-ı zâhid

Dünyanın zevk ve süslerine dalan ve kulluk görevini ihmal eden.

gevher-nişin

Cevherlerle süslenmiş. (Farsça)

gıldırgıç

Mücellit ıstılahlarındandır. Kitapların kenarlarını kesmeğe mahsus, rende biçiminde bir âlettir.

gılman-ı hassa

Tar: Padişahların hususi köleleri. Bunlara ilk zamanlarda "İç oğlanları", daha sonları da "İç ağaları" da denilirdi. Bunlar, "Enderun-u Hümayun" denilen ve sarayın Babussaade'den içeride bulunan kısmında hizmet ederler; derece ve hizmet itibariyle başka başka odalarda otururlardı. Bu odalar; Büyük v

gımar

(Tekili: Gamr) Gaflet. Cehalet. Şiddetler. Çok su. Büyük denizler.
(Gımr) Çok susuzluk.
Kin tutma.

gudde

Tıb: Bez. Vücudun muhtelif yerlerinde, hususan boyunda bir nevi vücuda lazım su çıkaran depocuk. Şiş.

gülabdan

İçine gülsuyu konularak mevlüt gibi toplantılarda serpmeye mahsus kap. Bu, çiniden, gümüşten veya altundan yapılırdı. Buhurdanlar ile birlikte bir takım teşkil ederdi.

gullet

Sıcaklık.
Susuzluk harareti.

gülşen-ara / gülşen-ârâ

Gül bahçesini süsleyen. (Farsça)

gulüvv

Ayaklanma. Taşkınlık.
Üşüşme. Hücum. Saldırış.
Edb: Mübalağanın son derecesi. Üçe ayrılan mübalağanın diğer iki derecesinden biri tebliğ, öteki iğraktır. Aşağıdaki parçada mübalağa gulüv derecesindedir: Gökler gürüldese, şimşekler çaksa Volkanlar fışkırsa, lâvları aksa,Kıyısı

guşe-bend

Köşebent. (Farsça)
Ciltli kitaplarda kapağın dört köşesine yapılan süsleme. (Farsça)

güveç

Yemek pişirmeye mahsus toprak kap.

guy

Söyleyen, konuşan, söyleyici. (Farsça)
Kelâm, söz. Acemlere mahsus bir cins oyun topu. (Farsça)
Baykuş. (Farsça)

habıt

Susturucu.
Batıl kılan. İptal ettiren.
Değersizleşen.

habt

Yanlış hareket.
Maktulün kanının heder olması.
Bozma, ibtâl etme, muteberliğini kaybettirme.
Bir bahis veya münazarada karşısındakinin hatasını isbat ile onu ilzam edip susturma.

hace-i alem / hâce-i âlem

Âlemin, kâinâtın mürşidi, rehberi, yol göstericisi mânâsına Resûlullah efendimize mahsûs bir ünvan.

hacegan / hâcegân

(Tekili: Hâce) Hocalar. (Farsça)
Eskiden yüzbaşı rütbesi karşılığında sivil rütbe. (Farsça)
Bâb-ı Âli kalemleri efendilerinden hususi bir rütbe taşıyan adam. (Farsça)

hacegan-ı divan-ı hümayun / hâcegân-ı divan-ı hümayun

Eskiden devlet dairelerindeki yazı işlerinin başında ve bir takım mühim memuriyetlerde bulunanlar hakkında kullanılan bir tâbirdi. İkinci Mahmud zamanında yenilikler yapılıp memuriyete mahsus rütbeler ihdas olunurken hâcegânlık da rütbe sayılmış ve bunlara ait nişanla, resmi günlerde giyecekleri elb

hacele

(Çoğulu: Hacel-Hacelân-Haclâ) Dişi keklik.
Çeşitli elbiselerle süslü gelin evi.

hadde

Erimiş madeni döküp tel yapmağa mahsus delikli maden levha.

hades

(Hads) Sür'atle idrak etmek. Zan ve tahmin eylemek. Fikrini, re'yini bildirmek. Bir sözün mâna ve mefhumunda, bir hususun vaz' ve üslubunda başka tarz tasavvur eylemek.

hadid

Demir, çelik. Sert, kavi olan.
Çabuk kavrayışlı, keskin, öfkeli, hiddetli, titiz.
Hudut ve sınır komşusu.

hadim-ül haremeyn-iş şerifeyn / hâdim-ül haremeyn-iş şerifeyn

Hilâfeti haiz olmaları hasebiyle Osmanlı Padişahlarına verilen ünvandır. Haremeyn; Mekke ile Medine'ye denilir. İslâm âleminin bu iki şehre hürmet-i mahsusaları sebebiyle ve daha fazla tâzim kasdiyle şerif sıfatını da ilâve ederek "Haremeyn-iş şerifeyn" denilmiştir. Haremeyn'in Hâdimi mânasına gelen

haff

Tavaf etmek.
Süslemek.
Hizmet etmek.
Kesmek.

hafi / hafî

Gizli, kapalı.
Usûl-i fıkıh ilminde, mânâsı açık olduğu hâlde söyleyenin maksadını ifâde etme husûsunda kapalı, gizli söz.
Tasavvufta âlem-i kebîrdeki beş latîfeden biri.

hafiye / خَفِيَه

Saklı ve gizli şeyleri araştıran.
Casus.
Polis.

Gizli çalışan, casus.

Câsûs.

hafiyelik

Casusluk.

hafıza-pira / hâfıza-pirâ

Hafızayı süsleyen. (Farsça)
Uğur sayılarak ezberlenen şey. (Farsça)

hal / hâl

Dayı.
Vücudda hususan yüzde görünen siyah benek, ben.

halahil

(Tekili: Halhal) Arap kadınlarının süs olarak ayak bileklerine taktıkları halkalar. Bunlar altun veya gümüşten yapılır.

halat / hâlât / حَالَاتْ

Hususî hâller.

halet / hâlet / حَالَتْ

Hususî hâl.

halhal

Eskiden kadınların süs için ayaklarının topuklariyle baldırları arasına yani ayak bileklerine taktıkları altundan veya gümüşten yapılmış halka. Ayak bileziği.

halisane / hâlisane

Hâlise yakışır bir surette. Hâlis kimselere mahsus bir niyet ve fiil ile. (Farsça)

haliye

(Çoğulu: Havâlî) Kendini süsleyen kadın.

hall

Çözme. Çözülme. Karışık bir mes'elenin içinden çıkma.
Anlayıp karar vermek. Neticelendirmek.
Susam yağı.
Ezmek.
Açmak.
Dühul etmek, girmek.

halvethane

Gizli ibadet yeri. (Farsça)
Gizli konuşup görüşmeye mahsus yer. (Farsça)

haly

(Çoğulu: Huliy) Altından ve gümüşten olan süs eşyâları.

hamid / hamîd

Sena edilmeğe, medhedilmeğe elyak olan. Dünya ve âhirette hamd kendisine mahsus olan Allah (C.C.)
Isparta Vilâyetinin Osmanlılar devrindeki adı.

hamiyet

Gayret.
Nâmustan gelen gayretle utanma veya kızma.
İstinkâf etmek.
Mukaddesatı ve milletin haklarını, mâmus ve haysiyeti korumak hususlarında gösterilen gayret ve ihtimam hasleti. İman ve İslâmiyeti ve Hz. Peygamber'in (A.S.M.) Sünnet-i Seniyyesini ve din ve mücahede

hamr

Ekşi. Şarap. İçki olup sarhoşluk veren şey.
Birine bâde içirmek.
Bir hususu söylemeyip setreylemek. Ketmeylemek.

hamus

Sâkin olmak, susmak.

hamuş / hamûş / hâmûş / خاموش

Susmuş. Sessiz. Sâkit. (Farsça)

Sessiz, susmuş.

Susmuş.

Suskun, sessiz. (Farsça)

hamuşan

Mevlevi tâbirlerindendir. Konya'da Mevlâna'nın türbesi haricinde ve kıble cihetindeki büyük kabristana verilen isimdir.
Sessizler, susmuş olanlar, uykuda olanlar.

hamuşi / hamuşî

Susma, sükut etme. Sessizlik, sükunet. (Farsça)

hangar

Eşyayı muhafaza etmek için yapılan üstü örtülü, yanları açık yer. (Fransızca)
Uçakları barındırmaya mahsus garaj. (Fransızca)

hara'

Süstlük, zayıflık.

harbe

Tar: Kısa mızrak tarzında bir nevi silâhın adıdır. Eskiden "Köylü" adı verilen yangın habercisinin taşıdığı ucu demirli değneğe de harbe denilirdi. Eski tüfekleri doldurmağa mahsus demirden yapılmış âlete de "tüfek harbisi" adı verilirdi.

harbele

Kuyulardan su çekmeğe mahsus dolap. Bostan dolabı. (Farsça)

harem

Herkesin girmesine müsaade edilmeyen yer. Kadınlara mahsus oda. (Misafirlere ve erkeklerin girmesine müsaade edilen yere de"selâmlık" denir.)

harem-seray

Sarayların kadınlara mahsus olan kısımları. Buna "Harem-i Hümayun" da denilir.
Câmi içi.

harisane / harîsane

Hırslıcasına. Çok haris olarak. Hırslılara mahsus bir tavırla. (Farsça)

harran

Susuz.

has / خاص / hâs / خَاصْ

Hususi.

Hususî, seçkin.

has ahur

Tar: Hükümdarın hayvanlarına mahsus ahır.

has lafızlar

Bir mânaya mahsus olan lafızdır. Hasan, Mehmed, insan, erkek lafızları gibi.

hasais / hasâis

Hususiyetler, özellikler.

haşib

Yoğun, kalın.
Tam düzelmemiş olan kılıç.
Süslü, zinetli.

hasisa

Bir şeye mahsus hal. Kendine mahsus olup başkasında bulunmayan keyfiyet, karakter.

hasiyet / hâsiyet / خَاصِيَتْ

Özellik, hususiyet.

Bir şeye mahsûs hâl ve fayda, özellik.

hasiyyet

(Hassiyet) Hususi fayda, kuvvet ve menfaat, tesir, keyfiyet.

hasmane

Düşmancasına. Düşman gibi. Hasma mahsus halde. (Farsça)

hasr / حَصْرْ

Bir şeyin içine alma. Yalnız bir şeye mahsus kılma.
Bir çember içine almak. Askerle etrafını kuşatmak.
Sıkıştırma. Kısaltma.
Okurken tutulup kalmak.
Vakfetmek.
Zaman ayırmak.

Sıkıştırma.
Etrafını çevirme, mahsus kılma, tahsis etme.

Mahsûs kılma.

hasr-ı kelam / hasr-ı kelâm / حَصْرِ كَلَامْ

Sözü mahsûs kılma.

hasr-ı örfi / hasr-ı örfî

Herkesçe bilinen belli bir şey. Böyle meşhur bir şeye mahsus olmak.

hasretme

Özgü kılma, sadece bir şeye mahsus kılma.

hasretmek

Kısaltmak. Sadece bir şeye mahsus kılmak. Bir şey için vakfetmek.

hass / hâss

(Çoğulu: Havass) Hususi. Hâlis. Kıymetli ve ileri gelen mühim yakınların topluluğu.
Bir şeyde bulunup başkasında bulunmayan. Umumi olmayıp mahsus olan.
Tam ayar olan, yabancı maddelerle karışık olmayan ve içinde bozuk bulunmayan. Tek, münferid.
Saf.
Tar: Osman

hassa / hâssa / خَاصَّه

(Çoğulu: Havass) İnsanın kendisine tahsis ettiği şey. Bir şeyde bulunup başkasında bulunmayan şey. Bir şeye mahsus kuvvet. Te'sir. Menfaat.
Adet ve alâmet. Ekâbir, kavmin ileri geleni.

Özellik, hususiyet.

hassa ordusu

Hükümdarın kendine mahsus ordusu.

hassa-i farika

Ayırıcı özellik. Vasf-ı fârık. Bir şeyi diğerinden ayıran hususiyet.

hassa-i münhasıra / hâssa-i münhasıra

Bir şeyde bulunan ve sadece ona mahsus olan özellik.

hassa-i sohbet

Sohbetin kendisine mahsus özelliği; Peygamber (a.s.m.) sohbetinden gelen tesir.

hasse / hâsse

Bir şeye mahsus olan kuvvet, duygu.

Duygu uzvu. Bir şeye mahsus kuvvet. Hâl.

hasseten

Hususi olarak, özellikle. Yalnız, ayrıca.

hatem-i mahsus / hâtem-i mahsus

Hususi mühür. Bir kimseye âit damga, mühür.

hatemkari / hatemkârî

Bir sathın "yüzeyin" üzerine süs şekilleri oyarak meydana getirilen boşlukları, o satha benzeyen başka bir madde veya mâdenle doldurmak suretiyle yapılan tezyinât.

hatır-ı şeytani / hâtır-ı şeytânî

Günâhı beğenmeye, süslemeye, güzel göstermeye dâir kalbe şeytan tarafından getirilen düşünce. Buna vesvese denir.

hatme-i mahsusa

Hususi hatme. Kur'andan veya hadisten alınan muayyen duaları okuyup bitirmek.

havaic-i asliye

Fık: Mesken ile, eve lüzumlu eşyadan ve kışlık, yazlık elbise ile lüzumlu silâhtan, âletten, kitaptan ve binek (hayvan) ile hizmetçi ve bir aylık - sahih görülen diğer bir kavle göre; bir senelik - nafakaya mahsus erzaktan ibârettir.

havass / havâss

(Tekili: Hâss - Hâssa) Hâslar. Hâssalar. Keyfiyetler. Hususlar.
Dindarlık ve doğruluğu ile, ilmiyle âmil olup mâneviyat mertebelerinde yükselmekle makbul ve muteber olan zatlar.
Zenginler sınıfı.
Kur'anî ve manevî sırlara ve hususlara vâkıf bulunan, ilim, ibadet, tâat

havz

(Çoğulu: Hıyâz) Hususi suretle yapılan su havuzu.

havz-ı kevser

Kıyâmet günü mahşerde veyâ Cennet'te Peygamber efendimize tahsîs edilmiş olan ve bir kere içenin bir daha susamayacağı havuz.

hayat

Dirilik. Canlılık. Yaşama. Sağlık.
Fık: Allah (C.C.) kendi Zât-ı Ehadiyyetine mahsus bir hayat sıfatı ile muttasıftır. Bu, Hak Teâlâ'nın ilmi ile, irade ve kudret ile ittisafına hâs bir sıfattır.

hayat-ı akdes

Cenâb-ı Hakkın Zâtına mahsus, her türlü noksanlıktan mukaddes hayatı.

hayat-ı hususiyye

Hususi hayat, özel hayat. Şahsa ait hayat.

hayim

Suyu, tahmin ettiği yerlerde arayıp bulamamak.
Susuz, atşân.

hayy-ül kayyum

Varlığı, diriliği her an için olup, gökleri, yerleri her an için tutan, daimî her şeye her hususta iktidarı yeten Allah (C.C.)

hayz

(Çoğulu: Hiyaz) Kadınlara mahsus aybaşı. Kadının âdet hâli. Böyle bir kadına hayize denir. (Kadını döl yatağı denen rahminden, bir hastalık veya çocuk doğurma sebebi olmaksızın, muayyen müddetlerde kan gelmesine o kadının "aybaşısı" denir. Buna ve kan geldiği müddete de hayız müddeti denir. İslâmiye

hazakat

İhtisas. Meharet peyda etmek. Üstad olmak. Bir san'atta, hususan tıbda gereği gibi öğrenip mâhir ve mütehassısı olmak.

hazar

Tahta ve kereste kesmeğe mahsus su ile işler büyük bıçkı.

heca

(Hece) Dilin ve ağzın bir hareketi ile çıkan bir veya birkaç harf. Harflerin sesi. Harflerin seslendirilmesi.
Elif-bâ sırasına göre dizili harfler. Bir sözü harfleri ile söylemek.
Şekil. Kıyâfet.
Yemek.
Sükut etmek, susmak.

heftan

Zırhın altına giyilen pamuklu elbise.
Üstten giyilen kürk biçiminde süslü elbise. Kaftan. (Eskiden ekseriyetle taltif için, büyük kimseler tarafından liyâkat sahiplerine giydirilir veya üstlerine atılırdı.)

hendesehane

Eskiden mühendis mektebi, teknik üniversitesi. (Farsça)
Bayındırlık ve belediye gibi dairelerin mühendislere mahsus şubesi. (Farsça)

hercai / hercaî

(Hercâyî) Her yerde bulunur, kendine mahsus belirli bir yeri bulunmayan. Serseri, derbeder.
Kararsız, sebatsız, vefasız, dönek, mütelevvin.

heybe

Eşya koymaya mahsus iki taraflı küçük torba.

hezarmih / hezarmîh

Bin yerinden yamalı derviş hırkası. (Farsça)
Çok süslü. (Farsça)
Gök yüzlü. (Farsça)

hidad

Dul olan bir kadının mâtem tutup süsten vazgeçmesi.

hıfz-ı ziynet

Süsün korunması, saklanması.

hıkab

Arap kadınlarına mahsus bir nevi kumaştır, onu bellerine kuşanıp süslerini ve zinetlerini ona takarlar.

hikal

Zayıflık, süstlük.

hikmet-i kur'aniye

Kur'an'a mahsus hikmet.

hikmet-i muzahrefe

Görünüşte güzel ve süslü, gerçekte içi boş ve çürük felsefe.

hil'at

Yüksek makamdaki zatların beğendiği kimseye ve takdir edilen zevata giydirdiği kıymetli, süslü elbise. Kaftan.

hilat / hilât

Süslü elbise, kaftan.

hile-i şer'iyye / hîle-i şer'iyye

Şer'î (dînî) çâre. Müslümanların, İslâmiyet'e uymaları ve haram işlememeleri için ihtiyatlı yol aramaları. Herhangi bir hususta İslâmiyete uymağa mani bir durum bulununca o şeyi yapabilmek için kolay olan bir çâre aramak veya bu sûretle bulunan çıkış yolu.

hillet

Halîl (dost) olmak, dostluk. Halîlullah İbrâhim aleyhisselâma mahsûs bir makâm.

hılye

Güzel sıfatlar, iyi hasletler.
Süs, zinet.
Peygamberimiz Hz.Muhammed'in (A.S.M.) evsafı ve bundan bahseden kitab.

hilye / حليه

Güzel sıfatlar. Süs. Zinet. Cevher. Güzel yüz.
Kılıcın sapındaki veya kınındaki zinet.
Suret. Hey'et. Görünüş.

Süs. (Arapça)
Güzel yüz. (Arapça)
Güzel özellikler. (Arapça)

hilye-i seadet / hilye-i seâdet

Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem görünüşü veya O'nun görünen bütün uzuvlarının şeklini, sıfatlarını, isimlerini ve güzel huylarını anlatan yazılar. Süslü levhalar üzerine yazılan bu yazılara Hilye-i şerîf de denir.

him

Deveye ârız olan susuzluk hastalığı.
Kürtçede: Temel, esas.

himan

Susuz, susamış.

hıms

Üç gün deveyi susuz bırakıp, dördüncü günü su vermek.
Alaca yemeni bez.

hırre

Susuzluk.

hırvani / hırvanî

Tar: Düz yakalı önü ilikli bir çeşit elbisedir. Şehzade Abdülmecid'in okumağa başlamasından dolayı yapılan törende, yakınlarının bu elbiseyi giymeleri istenmiş ve bu husus, devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi'de tebliğ edilmişti.

hırz

Melce'. Sığınılacak yer.
Tılsım. Cenab-ı Hakk'ın muhafaza etmesine dair yazılı duâ.
Fık: Bir malın âdet üzere muhafazasına mahsus yer.
Muhafaza etmek.

hırz-ı bigayrihi / hırz-ı bigayrihî

Aslında eşya saklamaya mahsus olmayan, izin almadan girilebilen ve konacak malların yanında muhafızı olan yer. (Yol, mescid, meydan gibi)

hisbet

İyiliği emr edip kötülükten alıkoymak husûsunda, hükûmet adamlarının bizzat işe karışıp gerekeni yapmaları. İhtisâb da denir.

hısn

Kale. Hisar. Sığınmağa, korunmağa mahsus sağlam yer.

hıssisa / hıssîsa

Bir kimseye, bir şeye mahsus olan hâl.

hiyam

(Tekili: Himân) Susayanlar, suya ihtiyacı olanlar.

hıyar

Hayırlılar.
(Çoğulu: Hıyârât) Huk: Bir işi yapıp yapmamada serbestlik. Genel olarak bir anlaşmadan vaz geçme. Hususi bir sözleşmenin fesh veya tasdiki. Muhayyerlik. Kendisinde böyle muhayyerlik bulunan kimse, yaptığı bir akdi diğer tarafın rızasına hâcet kalmaksızın bozabilir.

Bir işi yapıp yapmamakta serbestlik, İslâm hukukunda alış-veriş hususunda muhayyerlik.
Hayırlılar, iyiler.

hıyar-ı şart

Âkitlerden birinin veya herbirinin akdi, muayyen bir müddet içinde fesh veya icazetle infaz edebilmek hususunda muhayyer olmasıdır.

hıyar-ı tağrir

Âkitlerden birinin diğer taraftan aldatılarak bir malı gabn-ı fâhiş ile satmasından veya satın almasından dolayı satış muamelesini fesh hususunda muhayyer olmasıdır.

hıyarat

(Tekili: Hıyâr) İslâm hukukunda alışveriş meselelerine ait muhayyerlik hususları.

hiyman

Susuz.

hodara

(Hod-ârâ) Kendini süsleyen, kendini medheden, öven. (Farsça)

hotoz

Eski zamanda kadınların başlarına giydikleri süslü serpuş.
Hayvan, kuş ve tavuk tepesi.
Yapıların ve eşyaların üzerine konulan tepelik.

hov

Av kuşuyla yapılan av.
Av kuşunu, yanına celbetmeye mahsus bir kelime-i beynelmileldir.

huble

Boyuna takılan süs eşyası.

hüccet-i kasıra

Şahsa mahsus olup başkasına taâlluk etmeyen hüccet.

hüdüb

(Çoğulu: Ehdâb) Sarık.
Kirpik, müjgân.
Havlu, el silmeye mahsus pamuklu bez.
Minder kenarında olan püskül.

hukeşan

Tar: Hacı Bektaş şeyhinin Yeniçeri Ocağı nezdindeki vekiline mahsus doksandokuzuncu ortaya 1591 senesinde tâyin olunan Bektaşi müritleri hakkında kullanılır bir tâbirdi. Yeniçeri ocağından yiyip içen ve yeniçeri odalarında yatıp kalkan bu duacıların vazifeleri sabah akşam ordunun selâmet ve muvaffak (Farsça)

hükm-i yezdani / hükm-i yezdanî

Cenab-ı Hakk'ın hükmü. Allah'a mahsus kanun.

hukuk-u ibad

Fık: Akidler ve muamelelerle alâkalı hukuk. İnsanlarla olan muamelelerimizdeki haklar. Ferde ait olan hususi haklar.

huliyy

(Çoğulu: Huliyyât) Altun, gümüş, elmas, zümrüt, vs. gibi süs eşyası. Mücevher.

hulliyyat

(Tekili: Hulliyy) Pırlanta, altun, gümüş gibi süs eşyaları.

hulya

Kuruntu. Hayal. Vehim. Olmıyan bir şeyi düşünerek yaşamak. Akıldan geçen ve matmah-ı nazar olan husus. (Farsça)

hurde tezyinat

Tezhibde küçük süsleme motiflerine verilen genel isim.

hürmet

Riâyet. İhtiram.
Haysiyet. Şeref.
Haram olma. Haramlık.
Irz, nâmus gibi başkasına helâl olmayan husus.

huruf-u aliyat / huruf-u âliyat

Tas: Gayb ve gaybîlikte olan Cenab-ı Hakka mahsus şuunat.

huşkleb

Dudağı kurumuş, susamış. (Farsça)

hüsn-ü ziynet

Süsteki güzellik, güzel süsleme.

hüsniyyat

Güzel olan hususlar.

huşş

(Çoğulu: Huşuş) Hâcet mevzii; helâ, tuvâlet.
Necâset mahreci.

hüsünlü

Süslü.

hususa

Ayrıca, hususen, başkaca.

hususan

Hususca, özellikle.

hususat / hususât / husûsat / خصوصات

(Tekili: Husus) Hususlar, bakımlar, işler. Tarzlar, şekiller. Mes'eleler. Maddeler.

Hususlar, konular.

Hususlar, konular. (Arapça)

hususen

Bilhassa. Ayrıca. Başkaca. Buna mahsus olarak.

hususiyat / hususiyât

Hususi olan şeyler. Hususiyyetler.

Hususî özellikler, nitelikler.

hususiyet

Ahbaplık, tanışıklık, yakınlık.
Hususilik.

hüve'z-zahir / hüve'z-zâhir

O Zâhirdir; her şeyin dış yüzlerini çeşitli cihaz ve ürünlerle donatıp ve ince nakışlarla süsleyerek mükemmel ve güzel yaratan ve her şeyde varlık ve birliğinin işaretleri açıkça görünen, Allah'tır.

i'dadiye

Hazırlığa ait. Hazırlığa mahsus.
Orta tahsili veren okullar. Vaktiyle rüşdiyeden sonra gidilip yüksek mekteblere girebilmek için lâzım gelen bilgileri öğreten okul. Sultaniyelerden aşağı olan mekteb.

i'lanname

İçinde ilân yazılı olan kâğıt. (Farsça)
Bir hususun herkese ilân edilmesi için hükümetçe hazırlanıp bastırılan resmi kâğıt. (Farsça)

i'tidal

Bir şeyde veya halde ifrat veya tefrite düşmemek. Vasat derece olmak.
Yumuşaklık. Uygunluk.
Gündüz ve gecenin birbirine denk, eşit olması.
Miktar ve keyfiyyet hususunda iki hâlet arasında mutavassıt olmak.

i'tikadda mezheb / i'tikâdda mezheb

Îmân edilecek, inanılacak husûslarda tâbi olunan, uyulan yol.

i'tikaf / i'tikâf

Bir şeye devam etmek.
Ist: Bir yere çekilip yalnız ibadetle meşguliyet. Hususan Ramazanın son on gününde, mescidlerde ve buna benzer yerlerde kalıp, ibadet, ilm-i iman ve Kur'an, evrad ve ezkâr gibi ibadetlerle meşgul olmak. Böyle bir kimseye "Mu'tekif" denir.

i'tiraziye

İtiraza, kabul etmediğine dair yazı.
Edb: Cümlenin esasından olmayıp yalnız bir husus hakkında söylenen ibare.

ibkam / ibkâm

Susturma, bir tartışmada ağız açamıyacak hale getirme.

ibra-i has / ibrâ-i hâs

Huk: Bir kimsenin zimmetini belirli bir haktan, hususi bir dâvâdan veya bir kısım haklardan beri kılmaktır.

ibsi'rar

At yarışlarında koşuşma.

icma-ı manevi / icmâ-ı mânevî

Mânevi olarak görüş birliğine varma; uzmanların aynı konuyu faklı tarzlarda belirtmeleriyle veya susmak sûretiyle onu tasdik etmeleriyle görüş birliğine varmaları.

idare kandili

Yatak odalarını aydınlatmağa ve elde gezdirmeğe mahsus küçük, ışığı az lâmba.

idhimam

Siyah olmak.
Ekinin susuzluktan dolayı siyah görünmesi.

ifade-i kur'aniye / ifade-i kur'âniye

Kur'ân'ın kendine mahsus anlatım biçimi.

ifham / ifhâm

Susturma.

iftariyye

İftarlık. İftar için hususi olarak hazırlanmış nevale. Bunlar oruç bozulduktan sonra yemek yenmeden evvel yendiği için bu ad verilmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında padişah sarayında, vüzera, eşraf ve âyân konaklarında, davetlilere iftardan sonra diş kirası namıyle verilen bahşi

iğ

Yün, pamuk vs. kıvırmağa mahsus iğne.

iğnedan

İğne koymağa mahsus küçük kutu.

igtilal

Hayvanın çok susaması.
Elbiseleri üst üste giyme.
İçme.
İyi sağılmadığı için (koyun) hastalanma.

ıhrinmas

Sükut etmek, susmak.

ihsa'

Yalnız bir ilim ve san'at dalıyla meşgul olup, o hususda ihtisas yapıp terakki etme. Husyelerini çıkarma, iğdiş etme, eneme, erkekliğini giderme.

ihtar-ı mahsus

Hususî ikaz.

ihtisas

(Husus. dan) Kendine mahsus kılmak. Bir kimsenin dünyevi veya uhrevi, Kur'âni, İslâmi, imâni bir mesleğe, fen veya san'ata hasr-ı mesâi etmesi; yalnız onunla meşgul olması.
Gr: Mütekellim veya muhatab zamiri olan mübtedanın haberinin hükmünü bir isme âit (mahsus) kılma. Bu isim zamir

ihtiyac-ı fıtri / ihtiyâc-ı fıtrî / اِحْتِيَاجِ فِطْر۪ي

Hususî yaratılış îcâbı olan ihtiyaç.

iki dirhem bir çekirdek

Mc: "Pek süslü" yerine kullanılır bir tabirdir. Osmanlı altını iki dirhem bir çekirdek ağırlığında olduğu için bu tâbir meydana gelmiştir.

ıkta'

(Kat.'dan) Delil göstererek susturma.
Mülkiyeti devlete ait olan bir arazinin menfaatinin hazinede istihkakı bulunan kimseye padişah tarafından verilmesi.
Maktuan ihâle.

iktisad

Tutum, biriktirme. Her hususta itidal üzere bulunmak. Lüzumundan fazla veya noksan sarfiyattan kaçınmak.
Edb: Beyit veya kasideyi birbirine vasl ile uzatmak.

ilik

t. Elbisenin düğme geçmeye mahsus deliği.
Kemiğin içinde bulunan madde.

illa / illâ

(İstisnâ edatıdır) Maadâ, olmadığı suretle, alel-husus, mutlaka, illâ, meğer, aksi hâlde, ne olursa olsun, bâhusus, ancak (gibi mânalara gelir).

ilm-i bedi' / ilm-i bedî'

Lafz (söz) ve mânâ ile ilgili bâzı san'atlar yaparak sözün süslenmesini öğreten ilim.

ilm-i kelam / ilm-i kelâm

Cenab-ı Hakk'ın zât ve sıfatlarından ve nübüvvet ve itikada ait mes'elelerinden İslâmî esaslar dairesinde bahseden ilim. Usul-üd din de denir. Bu hususlara çalışan İslâm allâmelerine "Mütekellimîn" denir.

ilmiye rütbeleri

İlmiye denilen ulema sınıfına mahsus rütbeler. Rütbeler, aşağıdan üste doğru şöyle idi: Müderrislik, kibar-ı müderrisîn, mahreç mevleviyeti, bilâd-ı hamse mevleviyeti, Haremeyn-iş şerifeyn mevleviyeti, İstanbul kadılığı, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği.

iltihas

Açlık veya susuzluktan dolayı soluma.

iltiyah

Vücudun güneşten yanması.
Susama.
Şimşek çakma.
Yıldızın parıltısı.

ilzam / ilzâm / الزام

Muaraza veya muhakemede delil göstererek muhalifini susturmak, iskât etmek. Söz ve fikirde galibiyet. İltizam ettirmek. İsnad ve isbat etmek.

Susturma.

Delil göstererek muhalifi susturmak.

Susturma, sözle üstün gelme, yenme.

Susturma. (Arapça)

ilzam eden

Delil getirerek karşısındakini susturan.

ilzam etme

Delillerle muhatabı susturma.

ilzamiyat

Bir kimseyi ilzam edip susturmak için söylenen sözler.

im'an

Fazla dikkat ve ihtimam. Bir şeyde çok ileri gitmek.
Bir adamın hakkını ikrar eylemek.
Pek uzağa koşmak ve bir hususta hakkı mütecaviz olmak üzere, mübalâğa ve içtihad etmek.

imame

İslâma mahsus baş kisvesi olan sarık. Zırhlı külâh.
Çubuk ve sigaralığın başına takılan ağızlık.
Tesbihin başındaki ve ipin iki ucu içinden geçen uzunca tane.

imamevi

Eskiden kadınlara mahsus hapishane. (Türkçe)

iman-ı taklidi / iman-ı taklidî

Az şüphelere mağlup olabilen, başkalarını takliden olan iman. Tahkik ehline ait olmayan, câhillere mahsus iman.

imtiyaz

Diğerlerinden ayrılmak. Farklı olmak, benzerlerinden ayrılmak.
Resmi veya hususi izin.
Masraflı veya mes'uliyetli bir işin başkaları yapmamak üzere bir şahıs veya şirket yahut da bir hey'ete tahsis edilmesi.

in'amat-ı külliye

Bütün in'amlar. Cenab-ı Hakk'ın mahlukata, hususan insanlara hadsiz nimetler ihsan etmesi.

inayet-i hassa / inâyet-i hâssa / عِنَايَتِ خَاصَّه

Hususî yardım.

inbik

Süzme âleti. Akıcı maddelerin süzgeçten geçirilmesine mahsus âlet.

inha

Bir hususu resmen bildirme, tebliğ.
Bir memurun daha üst makamdaki bir memura bir maddeyi hâvi olmak üzere yazdığı kağıt.
Ulaştırma, yetiştirme.

inhibat / inhibât / انهباط

Düşüş. (Arapça)

inhisar / inhisâr / اِنْحِصَارْ

Hasr olunma.
Tecavüz etmeme.
Bir iş veya malın idâresinin bir kişiye, bir ele bırakılması. Bir elden idâre. Bir şeye mahsus olup, başka şeye şümulü olmama. Yalnız bir şeye veya bir şahsa hasrolunma.

Kendine mahsus kılma.

inhitat / انحطاط

Çöküş, düşüş. (Arapça)

inkaz

Kırma ve bozma.
Tuhaf sesler çıkarma. Küçük bir hayvanın veya böceğin kendine mahsus ses çıkarması.
Vücuttaki oynak yerlerden çıkan ses.

inşar

Ölüyü diriltme. (Bu fiil, Allah'a mahsus olmak kaydiyle: İnşar-ı emvat denir.)

insat

(İnsiyat) Susup dinleme, susma.
Gizlenerek gitme.
İnfial vezninde, nidâ eden kimseye icabet etme.
Beli bükülenin beli doğrulması.
Meşhur olma.

insilal

Bir yere toplanma, üşüşme, hücum etme.

intikal

Bir yerden bir yere nakletmek. Tebdil-i mekân etmek.
Göçmek, geçmek.
Sirâyet. Bulaşmak.
Bir şeyin miras olarak kalması.
Bir mes'eleden diğer bir hususu veya neticeyi anlamak.

irade-i cüz'iyye / irâde-i cüz'iyye

Allahü teâlânın, bir işi yapmak ve yapmamak husûsunda insanlara ihsân ettiği dileme ve seçme kuvveti.

irade-i tahsin ve tezyin

Güzelleştirme ve süsleme iradesi, isteği.

irsal-i rüsül

Cenab-ı Hakk'ın insanlara her hususta ve hususen Allah'a itaatte rehber olacak peygamberler göndermesi.

işe

Orman, sık ağaçlık. (Farsça)
Câsus, hafiye. (Farsça)

iskat / iskât / اسكات

Susturma.

(Sükut'tan) Susturma.

Düşürme.
Susturma.

Sükût ettirmek. Cevap veremiyecek hâle getirmek. Susturmak.
Kandırmak, râzı etmek.

Susturma. (Arapça)
İskât etmek: Susturmak. (Arapça)

iskat eden / iskât eden

Susturan.

iskat etme / iskât etme

Susturma.

iskat etmek / iskât etmek

Susturmak.

ıslit / ıslît

Zinetli kılıç, üzeri süslenmiş kılıç.

ism-i has

Has ve hususî isim.

ısmarlama

Sipariş verme, emanet etme. Hususi siparişle yaptırılmış, hazır alınmayan.

ısmat

Susturma, susturulma, sükut ettirme.

ismat

Susturma, sükut ettirme.
Men'etmek.
Tecvidde : Harfi söylerken lisana ağır geldiğinden, kendilerinden yalnız aslı rübâî olanlar ile, hümasi olanların terkibi men' edilmişti. İsmât sıfatının harfleri; izlâk sıfatının harfleri olan on altı harf ile harf-i meddin maadası olan on

israiliyat

Zamanla hurafeye inkılâb etmiş, Yahudilikten kalma haberler, hikâyeler. İsrail oğullarına mahsus hikâyeler, hâdiseler.

işrethane

İşret yapmaya mahsus yer. Meyhane. (Farsça)
Mc: Bu dünya. (Farsça)

ıstabl-ı has / ıstabl-ı hâs

Padişahın atlarına mahsus ahır.

istibham

Karışık ve belirsiz olma.
Ses çıkarmama, susma.

istihare / istihâre

Hayır istemek.
Bir işin hakkında hayırlı olup olmadığını anlamak için abdest alıp iki rek'at namaz kıldıktan sonra bu husustaki duâyı okuyarak o işle ilgili rüyâ görmek üzere hiç konuşmadan uykuya yatmak.
Her gün evden çıkmadan iki rek'at namaz kılıp Allahü teâlâdan o günün ve işinin

istiska'

(Saky. den) Su isteme. Susama.
Yağmur duasına çıkma.
Vücudun bazı yerlerinde su toplanması hastalığı.

istizan

Bir hususta izin istemek. İzin için danışmak.

ıtaş

(Tekili: Atşân) Susamış olanlar.

itaş

(Atş. dan) Susuz bırakma, susuz olma.

ıtrak

Sükût etmek, susmak. Gözünü yere dikip bakıp durmak.

ittifak-ı edyan / ittifak-ı edyân

Dinlerin ittifakı, aynı hususta birleşmesi.

ittisam

(Vesm. den) Damga ve nişan vurma.
Dağlama, süsleme.

izar / izâr

Belden yukarıya mahsus örtü, peştemal, futa.

izdiyan

Süslenme, bezenme.

izyan

Süslenme, donatılma.

izzet-i islamiye / izzet-i islâmiye

İslâmi izzet. Müslüman olanın her hususta daha şerefli, daha çalışkan, daha izzetli olması hâleti. Diğer dinlerdekilerden ve dinsizlerden izzetli ve şerefli olmaları hâleti.

jardiniyer

Salonlara süs için konulan ve içine çiçek ekilmek üzere bir sandığı bulunan bir mobilya. (Fransızca)

kadir / kadîr

Mukaddir. Muktedir. Kudreti mutlak olan ve her hususa muktedir olan. Nihayetsiz kudret sahibi. (Allah C.C.)

kaftan

Ekseriya mükâfat ve taltif olarak giydirilen süslü üstlük elbise. Hil'at, esvab.

kaide

Esas. Temel. Düstur. Nizam. Yol. Ayaklık.
Dip taraf.
Bir şeyin meydana gelmesine şart ve düstur olan husus.
Bir ilim ve fennin düsturlarından her biri.
Fık: Hayızdan ve çocuktan kesilmiş kadın.

kainat-efruz / kâinat-efruz

Kâinatı süsleyen, cihanı donatan. (Farsça)

kainat-ı sakit / kâinat-ı sâkit

Sükut eden, susan kâinat.

kalafat

Geminin tahtalarının aralıklarını üstüpü vs. ile doldurup üzerine zift sürme işi.
Sahte süs, düzen.

kalem-i tahsin ve tezyin

Güzelleştirme ve süsleme kâlemi.

kalemkar / kalemkâr

Tülbent veya ince kumaş üzerine fırça ile şekiller yapan yazmacı. (Farsça)
Maden üzerine kazarak şekiller yapan kimse. (Farsça)
Duvar veya tavanlara süs yapan, nakkaş. (Farsça)

kalıb

(Ka, uzun okunur) Hususi bir biçim, bir şekil alması istenen bazı şeylerin konmasına mahsus araç. (Buz kalıbı, çizme kalıbı gibi)
Hususi surette dökülmesi istenen şeylere mahsus zarf.
Beden, vücut, gövde.
Şekil ve suret nümunesi, örnek.
Bir kalıba dökülmüş vey

kamara

Vapurlarda mevki sayılan odalar ve salonlar.
Gemide kaptan gibi erkâna mahsus odalar.
Buğday ve arpa gibi mahsul demetlerinden harman yerinde yapılan küme.
Avrupa devletlerinde millet meclisi.

kamet almak

Namaza başlamak için, hususen farz namazından önce ezan okumak.

kanaat / kanâat

Yeme, içme ve barınacak yer husûsunda bileğin emeği, alın teri ile kazanılana râzı olmak, başkasının kazancına göz dikmemek. Kanâat, çalışmayıp, sâdece eline geçeni kullanmak, tembel oturup, başka bir şey aramamak değildir. Aksine hırslı hareketlerden kaçınıp, gönül huzûru ile yaşamaktır.

kanata

ing. Bol ağızlı su testisi.
Sıvı koymaya mahsus kap.
Bazan ölçü gibi de kullanılır.

karakter

yun. Huy. Mizac. Seciye. Bir şeyi benzerlerinden ayırdetmeğe yarayan temel hususiyet.

karban-saray / kârban-saray

Kervansaray. Şehirlerde veya yol üzerlerinde kervanların ve yolcuların gecelemelerine mahsus büyük han. (Farsça)

karine

Bilinmeyen bir şeyin anlaşılmasına yarayan ip ucu. Anlaşılması zor olan hususun hak ve hakikatına dâir cüz'i delil olan şey. İşaret.

kaşağı

Hayvanları kaşıyıp tozlarını düşürmeğe mahsus âlet.
İhtiyar kimselerin, sırtlarını kaşımak için kullandıkları, ağaçtan uzun saplı ve bir ucundaki levhası dişli bir âlet.

kaşane / kâşâne

Büyük, süslü ve gösterişli ev. Saray. Kışlık, rahat ve mükemmel ev, oda. (Farsça)

kasd-ı tezyin / kasd-ı tezyîn / قَصْدِ تَزْييِنْ

Süsleme kasdı, amacı.

Süsleme kasdı.

kasr

Kısa olmak. Kısa kesmek.
Birisini bir hususa, bir işe tahsis etmek.
Bir işte tembellik etmek.
Akşamlamak.
Hapseylemek.
Yekpâre taş.
Beyazlatmak.
Gevşetmek.
Noksanlaştırmak.

katib-i hususi / kâtib-i hususî

Büyük bir kimsenin kullandığı özel kâtip, hususi kâtib.

kavmiyet

Kavimcilik. Milliyetçilik. Bir kavmin hususiyetleri.

kefaet

Denklik. Denk olmak. Beraberlik. Bir şeye yeterlik. Küfüv oluş.
Fık: Evlenen erkeğin, alacağı kadına neseb, diyanet, hürriyet ve mal hususlarında müsâvi ve daha üstün olması hususu. (Bunun en mühimmi de diyânet noktasındadır.)

kefalet-i nakdiye

Bir hususu te'min için depozite yatırmak suretiyle kefil olma.

keffaret / keffâret

Örtmek. Allahü teâlânın bâzı hususlarda kullarının kusur ve günahlarını affetmek ve örtmek için vesîle yaptığı şeylerden her biri. Çoğulu keffârâttır. Keffâretler, bir bakımdan ibâdet, bir bakımdan cezâ durumundadır. Keffâret, katl (insan öldürme), zıhar, yemîn, oruç ve hac keffâreti olmak üzere beş

keffaret-i yemin / keffâret-i yemîn

Bir işi yapmak veya yapmamak husûsunda Allahü teâlânın ismini söyleyerek yemîn eden kimsenin yemînini bozunca cezâ olarak yapması gerekli olan şey.

kelam / kelâm

Söz. Bir mânayı ifâde eden, bir maksadı anlatan ifâde.
Allah'a mahsus bir sıfat.
Fık: Allah (C.C.) Kelâm sıfatını da hâizdir. Onun kelâmı harften ve savttan (sesden) münezzehtir, ezelidir, ebedidir.
Ist: Hikmet ve mantık esaslarıyla Allah'ın (C.C.) varlığı, birliği, İ

kelamın kuyudat ve keyfiyatı / kelâmın kuyudat ve keyfiyatı

Kelâmın küllünü meydana getiren harf, kelime gibi parçalarıyla, bunların sarf ve nahiv yönünden hususiyetleri. Meselâ: Müzekkerlik - müenneslik, mârifelik - nekrelik, mübtedâ - haber, sıfat - mevsuf gibi.

kemal-i ziynet / kemâl-i ziynet

Kusursuz ve mükemmel süs.

kemalat-ı muhammediye / kemâlât-ı muhammediye

Hz Muhammed'e (a s m ) mahsus mükemmellikler, faziletler.

kerahet

İğrenme, istemeyerek zor altında yapma.
Şeriatin yasaklamadığı fakat harama yakın olma ihtimali olan ve çekinilmesi gereken husus.

kerimane

Kerim olana mahsus hâlde. Lutfederek. Kerime hâs bir suretde. (Farsça)

kervansaray

Büyük yollarda kervanların konaklamalarına mahsus büyük hanlar. (Selçuklular ve Osmanlılar devrinde hayır eseri olarak yaptırılmışlardı.)

keşf-i raz / keşf-i râz

Gizli bir şeyi meydana çıkarmak, açıklamak. (Farsça)
Sır toplamak, casusluk etmek. (Farsça)

keşf-ül kubur

Kabirdeki ölünün hâlinden anlamak. Ölünün azab çekip çekmediği ve sair bazı hususların bâzı veli kimselerce bilinmesi.

keşfi / keşfî

Gaybî hususları, bilinmeyen hakikatleri keşfetmekle bilmek.

keşfiyat

(Tekili: Keşf) Keşifler. Bulup meydana çıkarılan şeyler.
Cenâb-ı Hakkın ihsan ve ilhamı ile evliyâullahın, hususan evliya-ı izâm hazeratının ve hasseten Kur'ân-ı Hakimin irşadı ile ve feyzi ile Rüesâ-i Evliyâ ve Server-i Kâinat olan Peygamberimiz Resul-i Ekrem (A.S.M.) Efendimizin de

kezum

Sükut etmek. Susmak.

kibriya / kibriyâ

Allahü teâlâya mahsûs azamet, büyüklük, üstünlük, yücelik.

kıdr

(Çoğulu: Kudur) Çömlek, tencere ve kazan gibi, yemek pişirmeye mahsus kaplar.

kıfar

Çöller. Susuz, otsuz yerler.

kiler

Erzak koymağa mahsus dolap. Yiyecek, içecek şeyler koyulan mahzen, anbar veya oda.

kilise

Kenîse; hıristiyanlara mahsûs ibâdet yeri. Hıristiyanlıktaki mezheblere de kilise denilmektedir.

kimya

Basit cisimlerin hususiyetlerini, bu cisimlerin birbirlerine olan tesirlerini ve bundan ileri gelen birleşmeyi inceleyen ilim. Basit maddelerdeki değişikliği anlamağa çalışan ilim kolu.
Edb: Aşk.
İlâç.
Tas: Mevcud olana kanaat ve elde edilmesi mümkün olmayana ait arzu

kimya-yı saadet

Rezaletlerden sakınıp nefsi tehzib ve tezkiye ve faziletleri kazanmak sureti ile nefsi tahliye etmek, süslemek, tezyin etmek.
İmâm-ı Gazalinin bir eserinin ismi.

kıraat

Okuma. Düzgün ve çabuk okuma.
Okuma kitabı.
Fık: Namazda Kur'an-ı Kerim'den bir miktar okumak.İnsan bir yazıyı ya kendi kendine yahut başkasına dinletmek üzere okur. Hususi mütâlaa nasıl olsa olur. Fakat dinletmekten maksad, anlatmak olduğu için o yolda okumanın dikkat edilec

kırra

Soğuk, berd.
Çok fazla susuzluk.
Akıllılık.

kışla

Askerlerin barınmalarına mahsus bina veya yer.

kisve

Elbise. Kılık. Hususi kıyafet. Küsve. Kisbet.

kitab ve sünnet / kitâb ve sünnet

Kur'ân-ı kerîm ve Peygamber efendimizin hadîs-i şerîfleri (söz, iş ve görüp de bir şey demedikleri hususlar) mânâsına olan bir terim.

kitab-ı ilzam ve iskat / kitab-ı ilzam ve iskât

Karşısındakini delillerle mağlup edip susturan kitap.

kıtmir / kıtmîr

Eshâb-ı Kehfin (Îsâ aleyhisselâmın dîninden olup, din düşmanları her tarafı kapladığı bir zamanda dinlerini korumak için her şeylerini terkedip hicret eden Efsûs (Tarsus)'daki mağarada bulunan yedi kişiden birinin köpeğinin adı.

kıyas

Benzetmek, karşılaştırmak, mukâyese. İki şeyi birbiri ile karşılaştırmak. Benzeterek hüküm ve muhâkeme etmek.
Man: Doğru kabul edilen iki hükümden bir üçüncü hükmü çıkarmak.
Fık: İki belli şeyden birinin mahsus olan hükmünü, yâni, bu hükmün mislini, aralarındaki müttehid ille

klüp

ing. Eğlenerek boş olarak vakit geçirmek yahut okumak, konuşmak üzere üyelere mahsus toplantı veya eğlence yeri.

komisyon

Meclis şubesi. Hususi surette teşkil olunan meclis. (Fransızca)
Ticarette vasıtalık etme, dellâllık ücreti. (Fransızca)

komite / قُومِيتَه

Hususî bir iş için kurulan topluluk.

körük

Ateşi havalandırmak için yapılmış bir âlet.
Hava ile çalışan bazı çalgıların hava vermeğe mahsus kısmı.

kudret

Güç. Takat.
Her yeri kaplayan kudretullah.
Varlık. Ehliyet. Becerebilme.
Zenginlik.
Kabiliyet.
İlm-i kelâmda: Allah Teâlâ'ya mahsus ezelî ve ebedî ve bütün kâinatta tasarruf eden sıfattır.

kudsi / kudsî

Kutsal, melekut ve lâhut âlemine mahsus.

kufar

(Tekili: Kafr) Issız ve susuz yerler. Çöller, sahralar.

kuffaz

Kadınların ellerine ve ayaklarına taktıkları bir süs eşyası.
Eldiven.

kumanya

ing. Bir gemi içinde bulunan kimselerin beslenmeleri için gemiye doldurulan erzak. Gemi zahiresi.
Eskiden piyade kayığının arka kısmındaki dolapçık.
Gemi kileri. Geminin erzak koymağa mahsus yeri.

küncüd

Susam. (Farsça)

kurmay

Ordunun muharebeye hazırlanmasında ve savaş sırasındaki sevk ve idaresi için hususi tarzda yetiştirilmiş subay.
Mc: Becerikli.

kürsi-i ders / kürsî-i ders

Ders kürsüsü.

kusare

Hususi hücre.
Gemilerde güvertelerin en üstündeki yarım güverte.

kusur-u müzeyyene / kusûr-u müzeyyene

Süslenmiş saraylar, köşkler.

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

Kut'ül Amare ne demektir?
Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.

İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

Kut'ül Amare zaferinin önemi
Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.

28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.

Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

Kût'a tramvayla asker sevkiyatı
İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.

Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.

Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.

Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.

Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.

Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.

Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.

Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.

Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.