acele

• Çabuk, çabukluk. Bir işi çabuk yapmaya ve çabuk bitirmeye çalışma, ivedilik.

adale

• Tıb: Bedenin hareketini icra eden ve birbirinden, ince bir perde ile ayrılan sinirli et kısımlarından her biri. Hepsine birden et (Lahm) tâbir edilir.

adiyyet / âdiyyet

• Adilik. Aşağılık.

aforoz

• Hıristiyanlık ve yahûdîlikte, dinden ve cemâatten uzaklaştırma cezâsı.

afv-cuyem / afv-cûyem

• Af diliyorum.

afvcuyem / afvcûyem

• Af diliyorum.

agnostisizm

• fels. Gerçeğin, mutlak hakikatın bilinemez olduğunu; insanın gerçeği, tam uygun bilgiyi elde edecek yaradılışta olmadığını kabul eden felsefe görüşü.

ahres

• Dilsiz, dili olmayan kimse.

ahsen-ül kasas

• İbret verici vakıaların en güzel şekilde nakledilişi. Kıssaların en güzeli.
• Sure-i Yusuf (A.S.).

akl-ı matbu'

• Yaradılıştan olup, her çocukta olan akıl. Öğrenmeden var olan fıtrî akıl. Bu akıl mümeyyiz olmayıp kabil-i hitap değildir.

aks-i kaziye

• (Mantıkta) Doğru farzedilen bir hükmün, konusu ile yükleminin (mahmulünün) ters çevrilmesi ile zaruri bir sonucun elde edilmesidir. Çeşitli şekilleri vardır. Meselâ : "Her insan canlıdır." sözünde konu olan insan ile, yüklem olan canlı sözü yer değiştirilerek (aksedilerek) şu hüküm elde edilir: "Baz

aks-ün nakiz / aks-ün nakîz

• Birbirine zıt olan iki şey.
• Man: Mevzuun nakîzini yüklem; ve yüklemin nakîzini de mevzu kılmak. Misâl: "Her aklı başında olan insan Allah'ı tanır" kaziyesinden aks-ün nakîz yolu ile şu hüküm elde edilir: "Allah'ı tanımayanlar, aklı başında olmayan insanlardır."

akza

• Kadılıkta ve fıkıh ilminde daha ileri, daha bilgili.

alem-i emir / âlem-i emir

• Sâdece bir emr-i İlâhî ile işlerin hemen olduğu âlem. Yaradılışa ait kanunlar âlemi.

alim / alîm

• Bilen. İlmi, ebedi ve ezeli olan Cenab-ı Hak. (Kur'an-ı Kerim'de bu isim 126 kerre zikredilir.)

an-ı seyyal / ân-ı seyyal

• Bir anda akıp giden zaman dilimi.

an-ı seyyale / ân-ı seyyâle

• Bir anda akıp giden zaman dilimi.

anglosakson

• Büyük Britanya'da yerleşen Germen ırkından aşiretlerin adı.
• Ana dili İngilizce olan şahıs.

arab lisanı

• Arap dili, Arapça.

arabi / arabî

• Arabça, Arab dili. Arab kavmine mensub.

arabi lisan / arabî lisan

• Arap dili; Arapça.

arabiyat

• Arap dili ve edebiyatı.

arapça

• Arap dili.

arziyat

• Jeoloji. Dünyanın yaradılışı ile tarih boyunca değişen vaziyetlerini tetkik eden ilim.

arzu-yu beka

• Ebedilik arzusu.

asa

• Esneme. (Farsça)
• Vakar, ciddilik. (Farsça)
• Süs, zinet. (Farsça)

asabiyy-ül-mizac

• Yaradılışça sinirli olan kimse. Yaradılışı itibâriyle asabi, hırçın, öfkeli olan.

aselbent

• Tıbda ve kokuculukta kullanılan bir reçinedir ve aynı adla anılan ağacın kabuklarının çizilmesiyle elde edilir.

ashab-ı fil / ashâb-ı fil

• İslâmiyetten önce Kâbe-i Muazzamayı tahrib için Mekke'ye hücum eden Habeş ordusunun ismi ( Önlerinde fil bulunduğundan, zırhlı vasıtalar gibi ondan faydalandıklarından bu isim verilmiş olduğu nakledilir.

aşirat / âşirât

• Dakikanın sâniye, sâlise gibi on birim küçüğü olan zaman dilimleri.

aşire / âşire

• Saatin dakika ve saniye gibi on birim küçüğü olan zaman dilimi.

aşire-i dakika / âşire-i dakika

• Saatin dakika ve saniye gibi on birim küçüğü olan zaman dilimi.

ayasofya

• İstanbul'daki bu ilk kilisenin açılış resmi Mi : 325 tarihinde yapılmıştır. 513 senesi Ocak ayının 13-14. gecesi bir yangın esnası bina kâmilen yanmış. O zaman İmparator Justinyanus yeniden yaptırmış. 573 de binanın resm-i küşâdı yapılmıştır.Osmanlılarca 29 Mayıs 1453'de İstanbul fethedilince Fatih

ayin-han / âyin-han

• Mevlevihâne ve semâhânelerde sema edilirken, yüksek bir yerde bulunan ve mutribhâne adı verilen mahfilde âyin okuyan kimse. (Farsça)

bakara

• Sığır, inek.
• Kur'ân-ı Kerim'in ikinci sûresi: Bu sûrede yahudilere bir inek kurban etmeleri emredilip bu konuda geniş bilgi verildiğinden, sûre bu adı almıştır.

bakva

• Bâkilik, ebedilik, sonsuzluk.

balıkhane kapısı

• Topkapı Sarayı'nın Marmara kıyısındadır. Padişahlarca cezandırılan vezirler burada idam edilir, sürgün edileceklerse buradan gemilere bindirilirlerdi.

banbu

• (Malezya dilinden) Sıcak ve yağışlı bölgelerde yaşıyan bir bitki cinsi. Buğday ailesinden olup ikiyüzden fazla çeşiti vardır.

bar / bâr

• Ek olup "saçan, yağdıran, döken, ışık veren" gibi mânâda kelimeler teşkil edilir. Meselâ: Ateşbâr : Ateş saçan. Ateş yağdıran. (Farsça)

basala

• Tıb: Vücudun her hangi bir yerinde yaradılıştan olan kabartı.

bast-ı zaman

• Az bir zaman dilimi içine uzun bir zamanı sığdırmak ve onu yaşamış gibi olmak.

bed-tıynet

• Yaradılışı, fıtratı, tabiatı fena ve kötü olan, soyu bozuk, bayağı adam. (Farsça)

bedihi

• İspat gerekmeyecek şekilde açık.
• Akla kendiliğinden gelen.

behur

• Tütsü. (Dilimizde buhur şeklinde kullanılır)

beka

• Devamlılık. Evvelki hâl üzere kalma. Dâim ve sâbit olma.
• İlm-i Kelâm'da : Varlığının asla sonu olmayan Cenab-ı Hakk'ın bir sıfatıdır.
• Bâki olmak. Ebedîlik.

• Devam, sebat, evvelki hal üzere kalmak, ölmezlik, ebedilik.

bekamet

• Dilsizlik, dili olmamaklık.

bel

• Bilâkis, belki, katiyyetle, ihtimaldir, öyle, dahi kelimeleri mânasına tercüme edilir. İ'rab edatıdır.

berhem-zened

• İkisiyle de elde edilir.

berzah-ı kübra / berzâh-ı kübrâ

• Kabirden kalkıp, mahşer yerinde hesâbın görülüp Cennet veya Cehenneme gidilinceye kadar geçen zaman.

besmele-i hayat-ı dünyeviye

• Dünyadaki hayatının ilk başladığı zaman dilimi.

beste-dehan / beste-dehân

• Dili bağlı. Ağzı kapalı, susan, sükût eden. (Farsça)

beyazi / beyazî

• Aklık, beyazlık.
• Uzunluğuna açılan yazma kitap.
• Sığır dili.

bezm-i elest

• Cenab-ı Hak ruhları yarattığında "Ben Rabbiniz değil miyim? meâlinde soru sorduğunda, ruhlar, "Evet Rabbimizsin" diye cevap vermeleri ânına "Elest meclisi" veya "Bezm-i elest" tabir edilir.

bezm-i ezel-i elestü

• Cenâb-ı Hak ezelde ruhları yarattığında, "Ben Rabbiniz değil miyim?" şeklindeki soruya bütün ruhların, "Evet Sen Rabbimizsin" diye söz vermeleri ânı; "Elest meclisi" veya "Bezm-i elest" şeklinde de ifade edilir.

bi-lisan-il-arz

• Arzın diliyle. Yeryüzünün lisân-ı hâliyle.

bikle

• Fıtrat, yaradılış, tabiat.
• Kılık, kıyafet. Şekil, biçim.

bilisan-ı anasır / bilisan-ı anâsır

• Unsurların, elementlerin diliyle.

bilisan-ı arz

• Arzın, yerin diliyle.

bilisan-ı cev

• Havanın diliyle.

bilisan-ı semavat / bilisan-ı semâvât

• Göklerin diliyle.

bizatihi / bizâtihi / بذاته

• Kendi kendine, aslında, kendiliğinden, esasında, kendisi, yalnızca zâtından, aslından.

• Kendiliğinden.

• Kendiliğinden. (Arapça)

bukya

• Sonsuzluk, bâkilik, ebedilik.

burc

• Güneşle dünya arasındaki hayâlî dilimlerin her biri.

bürhan-ı natık / bürhan-ı nâtık

• Konuşan bürhan. Mecaz olarak Peygamberimiz Hz. Muhammed (A.S.M) kastedilir ki; bütün hakikatları isbat ve izhar etmiştir.

bürhan-üt temanü' / bürhan-üt temânü'

• İstiklâliyet, ulûhiyetin zâtî bir hassası ve zaruri bir lâzımı olduğuna dair ve şirkin butlanını isbat eden delil ki; eşyanın yaradılışı müteaddit ellere ve esbaba verilse, âlemdeki nizam bozulup karışıklıklar çıkacağını gösterir, isbat eder.

bürin

• Dilim (Daha çok meyveler için kullanılır.) (Farsça)

cami-i kur'an

• Kur'an-ı Kerim'i toplayan mânâsında olup, Halife Hz. Osman (R.A.) kasdedilir.

cebbar

• (Sıfat-ı İlahiyedendir) İstediğini mutlak yapan, dilediğine muktedir olan. Büyüklük, azamet ve kudret sahibi. İmar eden Cenab-ı Hak. Kullarını ıslah edip tevbeye götüren Allah Teâlâ Hz.leri (C.C.)
• Zâlim, gaddar, müstebid, mütemerrid insanlar da bu sıfatla tavsif edilir. Meselâ; Cengi

cennet-i kur'aniye / cennet-i kur'âniye

• Kur'ânî cennet; bu tabirle, insana dünya ve âhiret saadetini bahşeden Kur'ân'î hakikatler ve esaslar kastediliyor.

cibillet

• Huy, fıtrat, yaradılış, tabiat, cibilliyet.

cibilli / cibillî

• Yaradılıştan, mayadan, soydan.

cibilliyet

• Yaradılış, maya, soyluluk.

cidd

• Bir işi gerçekten çalışıp işleme.
• Ciddilik.

ciddiyet

• Ciddîlik.
• Ağırbaşlılık, sakin hâllilik.
• Ehemmiyet.

• Ciddilik, hafife almaktan ve sunîlikten uzaklık.

ciddiyyet / جدیت

• Ciddilik. (Arapça)
• Ağırbaşlılık. (Arapça)

çıfıtlık

• Yahudilik, Yahudi cinsiyet ve mezhebi.
• Münâfıklık.

cin

• Ateşin alev kısmından yaratılan, her şekle girebilen; evlenme, yeme-içme, çoğalmaları bulunan ve gözle görülmeyen varlıklar. Fârisî dilinde cine peri denir.

ciriyya

• Tabiat, mizac, fıtrat, yaradılış.
• Huy, haslet.Adet, alışkanlık.

cumhur-u ulema / cumhur-u ulemâ

• Âlimler cemaatı. Âlimler sınıfı. (Bir fikre dâvet cumhur-u ulemânın kabulüne vâbestedir, yoksa dâvet bid'attır, reddedilir. Mek.)

cürcani / cürcanî

• (Abdülkahir) Hicri beşinci asrın ikinci yarısında yaşamış büyük âlimlerden ve Arapçanın dâhi mütehassıslarındandır. Dindarlığı ve takvası da çok ileri olduğu nakledilir... Asıl adı: Abdülkahir-el Cürcanî olan bu Zâtın ilk tahsilini memleketi Cürcan'da yaptığı biliniyor. Adı ve künyesi şu şekilde olu

cüz'iyet / cüz'îyet

• Ferdîlik, bireysellik.

cüz-i layetecezza / cüz-i lâyetecezzâ

• Bir daha bölünmeyen en küçük parça. En küçük cisim parçası. Tecezzisi kabil olmayan. Atom. Yani parçalansa, maddîlikten çıkıp kanun-u İlâhî ile bir nevi kuvvete inkılâb eder.

dahiye-i hilkat / dâhiye-i hilkat

• Yaradılıştan dâhi olan. Hârika.

damar

• Kan borusu, yaradılış, huy.

davud / dâvud

• Kur'an-ı Kerim'de ismi geçer ve Benî İsrail Peygamberlerindendir. Hz. Süleyman'ın (A.S.) babasıdır. Hem Peygamber, hem Sultandı. İbranice Zebur kitabı kendisine nâzil olmuştur. Sesi çok güzeldi. M.Ö. 1010 da vefat ettiği nakledilir.

dayelik / dâyelik

• Süt annelik, dadılık.

dehriye

• Devre ait. Zamana dair ve müteallik.
• Âlemin ezelî ve ebedîliğini iddia edip âhirete inanmıyan münkir ve imansız bir fırka.

derbar-ı saadet-karar

• İstanbul. (Osmanlılar devrinde İstanbul hilâfet merkezi olduğu için saadet kapısı diye tavsif edilirdi.)

derece

• (Çoğulu: Derecât) Yukarıya çıkacak basamak.
• Dairenin bölündüğü dilim. 360 kısmın beheri ki, açıları ölçmeye yarar.
• Termometrenin bölündüğü kısımların beheri. Mertebe, paye.
• Miktar, rütbe.

devam

• Burada imansızlığın devamı kastediliyor.

devr-i fetret

• Fetret devri; Hz. İsa ile Hz. Muhammed arasında geçen peygamber gönderilmeyen zaman dilimi.

dıl'

• Karpuz veya kavun dilimi.
• Tıb: Kaburga kemiği.
• Geo: Dik kenar. Kenar.

dilir

• (Çoğulu: Dilirân ) Bahadır, cesur, cesaretli, yiğit, yürekli.

diliran / dilirân

• (Tekili: Dilir) Bahadırlar, cesurlar, cesaretliler, yiğitler, yürekliler.

dübb-i asgar

• Küçük ayı (yedili yıldız grubu).

dübb-i ekber

• Büyük ayı (yedili yıldız grubu).

duhur

• Zillet, zelillik, hakirlik, aşağılık. Adilik.

ebced hesabı

• Ebced harf tertibinde görüldüğü gibi, Kur'ân-ı Kerim daha nâzil olmadan harflere rakam değeri verilerek tarih yazılır ve hâdiseler kaydedilirdi. Bundan böyle Arab, Fars ve Türk Ebediyatında hâdiselerin tarihleri Ebced hesâbı ile yazılırdı. Birçok muharebe, zafer, büyüklerin doğum ve ölümü, yüksek me

ebed

• Ebedîlik. Zevalsizlik. Sonu olmamak.

ebkemi / ebkemî

• Dilsizlik, dili olmamak. (Farsça)

ecel-i fıtri / ecel-i fıtrî

• Her mahlukun yaradılışı itibariyle Cenab-ı Allah (C.C.) tarafından tayin olunan vasati ömrü.
• Biyolojik ömür.

edvar-ı seb'a

• Yedi devreler. Dünyanın yaradılışından beri geçirdiği devreler ki, nazariye olarak söylenir.

edyan-ı mefsuha

• Hükmü kaldırılmış eski dinler. Hıristiyanlık, Yahudilik gibi.

ehl-i fetret

• Hz. İsâ (a.s.) ile Hz. Muhammed'in (a.s.m.) devirleri arasında vahiysiz geçen zaman diliminde yaşayanlar.

ehl-i islam / ehl-i islâm

• Müslümanlar. Peygamber efendimizin bildirdiklerinin hepsini beğenen, kalbiyle inanıp, diliyle söyleyen müslüman.

ehl-i kitab

• Allah'ın gönderdiği kitaplara inanan. (Farsça)
• Müslüman, Hristiyan veya Yahudi olan. (Hakiki Hristiyanlık veya Yahudilikten çıkmamış bulunan.) (Farsça)

ekolali

• yun. Psk: Sesleri taklit etme, yansıtma. Çocuk dünyaya geldiği zaman çevresinde konuşulan dilin seslerini çıkaramaz. Kendine mahsus sesleri çıkarır. Çevrede konuşulan dilleri dinleye dinleye çevredeki sesleri taklid etmeye başlar, bu taklid edebildiği sesleri sık sık tekrar eder. Meselâ: ba, ba, ba

ekpek-ül küpeka

• Köpeklerin en köpeği.
• Çok âdilik ve alçaklık.

eksantrik

• Lât. Merkezden uzakta kurulmuş.
• Mat: İç içe olduğu hâlde merkezleri ayrı olan daireler.
• Müstesna, taaccüb edilip şaşılacak, hayret verici.

el-aman / el-amân

• Aman diliyorum!

el-aman-guyem / el-aman-gûyem

• Aman diliyorum.

el-minnetü lillah

• Minnet ancak Allah'ındır. "Ancak Allah'a minnet edilir."

ela / elâ

• Arabçada söze başlarken kullanılır. İstiftah harfi tâbir edilir. Beş vecih üzere bulunur: 1 - Tevbih ve tenbih, 2 - İnkâr, 3 - İstifham-ı anin-nefiy, 4 - Arz, 5 - Teşvik ve rağbet ettirme, makamlarında.

elifba / elifbâ

• Arap dilinin seslerini ve yazı sistemini gösteren harfler dizisi, Arap alfabesi.

elken

• Dilinde tutukluk olan, kekeme, peltek.

elsine-i enam / elsine-i enâm / اَلْسِنَۀِ اَنَامْ

• Halk dili.

elvah-ı mahfuza / elvâh-ı mahfuza

• Herşeyin kaderinin kaydedilip muhafaza edildiği mânevî levhalar.

eman-hah

• Eman isteyen, eman diliyen, aman diyen. (Farsça)

emanet

• Eminlik. İstikamet üzere bulunmak.
• Birisine koruması için teslim edilen şey. Birisine bir şeyi koruması için teslim edilen şey. Birisine bir şeyi koruması için bırakma. Emniyet edilip inanılan şey.
• Başkasının hukuku emniyet edilip, inanılabilen.
• Osmanlılar Devrinde ba

emr-i tekvini / emr-i tekvinî

• Yaradılışa ait İlâhi kanun ve nizam. Tekvine dair işler, hâdiseler, maddeler. Fıtri kanunlar ve Âdetullahın tazammun ettiği emirler.

erbab-ı fesahat

• Dilin doğru, düzgün, açık ve akıcı şekilde kullanılması noktasında uzman olanlar.

esasen

• Kendiliğinden, aslından, temelinden.

esfeliyyet

• Aşağılık, âdilik, alçaklık.

evamir-iaşere / evâmir-iaşere

• Allahü teâlânın Tûr dağında Mûsâ aleyhisselâma bildirdiği on emir. Yahûdîlikte uyulması şart olan on kâide.

evham-ı zamaniye

• İçinde yaşanılan zaman diliminin yönelttiği vehimler.

evveliyat

• Başlangıçlar. Mukaddemat. İlk öndekiler. İbtidaki cihetler.
• Her akıllının tereddütsüz tasdik ve kabul edeceği hususlar.
• Man: Mücerred mevzu ve mahmulleri arasındaki nisbet tasavvur edilince aklın kat'iyyetle teslim ve tasdik ettiği kaziyeler.

eyyim

• Bekâr, dul. Eyyim; gerek bikir, gerek seyyib olsun zevci olmayan kadına ve zevcesi olmıyan erkeğe denir ki, buna bekâr denir. Bundan başka eyyim; hür kadına ve bir kimsenin kızı, hemşiresi, teyzesi gibi yakın hısmına da ıtlak edilir.

fahr-i enam / fahr-i enâm

• Yaratılmışların kendisiyle övündüğü zât. Sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm için kullanılan hürmet ve saygı ifâdesi. Gece-gündüz dilimde, salât-ü selâm, O mübârek rûhuna, ey Fahr-ül-enâm.

farisi / farisî / fârisî

• Acemce, Farsça. İran'la alâkalı ve ona müteallik. İran dili veya halkı ile alâkalı olan.

• İran dili, iranla ilgili.

farziye

• (Çoğulu: Farziyyât) Bazılarına göre kabul edilir sayılan. Mevhum ve itibarî olan. Aslı isbat edilmemiş hüküm.

fasl-ı zaman

• Zaman dilimi, bölümü.

fayih

• Kendiliğinden dağılan güzel koku.

fe'fee

• Dilini "fe" lâfzına döndürmek.

fehs

• Diliyle elini yalamak.

felsefe-i beyan

• Beyan İlmindeki kaidelerin vaz'ediliş sebeb ve gayelerinin açıklanması.

ferdiyet

• Cenâb-ı Hakk'ın birliği. Vahdetle bütün kâinata birden tasarruf eden Allah'ın (C.C.) sıfatı.Ferdiyet mânası insanlara isnad edilirse: Sadece bir olup, benzeri dünyada bulunmayan kimsenin sıfatı olur. Sadece Kur'andan ders alarak irşadda bulunabilen büyük velilik. Hiçbir şahsı merci yapmadan doğrudan

fesahat / fesâhat

• Dilin doğru, düzgün, açık ve akıcı şekilde kullanılması.

feylule / feylûle

• İkindiden akşama kadarki zaman dilimi.

fısk

• Haddini tecavüz. Günah. Haktan ayrılmak.
• Fık: Allah'ın emirlerini terk ve O'na isyan etmek ve doğru yoldan sapıp çıkmak. Böyle olanlara şeriat dilinde "fâsık" denir.

fıtnat

• Yaradılıştan gelen iyi anlama kabiliyeti.

fıtra

• (Fitre) Fıtrat sadakası, yaradılış atiyyesi.

fıtrat / فطرت

• Yaradılış.

• Yaradılış, tıynet, hilkat.

• Yaradılış.

fıtrat-ı ilahiye / fıtrat-ı ilâhiye

• San'at-ı Rabbaniye ve kudret-i İlâhiyenin dâima değişen bir defteri olan ve yanlış olarak "Tabiat" namı verilen Cenab-ı Hak'ın fıtrat kanunları ve mahlukatın yaradılışı.

fıtrat-ı selime

• Selim fıtrat. Kusursuz sağlam huy.
• Ahlâk, din. Haram ve çirkin işlerden uzak ahlâk.
• Noksansız yaradılış.

fıtraten

• Yaradılıştan, fıtrî olarak.

• Yaradılıştan.

fıtri / fıtrî

• Doğuştan, yaradılıştan, fıtrata âit ve müteallik. Hayat kanunlarına uygun.

• Yaradılışla ilgili.

fonograf

• Eskiden seslerin kaydedilip dinlendiği cihaz.

frengi / frengî

• Batı dili, Batı ile ilgili.

frenkçe

• Batı diliyle.

fürsiyyat

• Fars dili ve edebiyatı bilgisi.

furude

• Alçaklık, âdilik, hasislik. (Farsça)
• Kavrulmuş, yanmış. (Farsça)
• Alçak, âdi, deni, hasis. (Farsça)

garize / garîze

• Yaradılıştan olan.

gaylule / gaylûle

• Sabah, tan yerinin ağarmaya başlamasından, tâ güneşin bir mızrak boyu (yaklaşık 45 dk.) yükselmesine kadar geçen zaman dilimi.

girifte-zeban

• Kekeme, dili tutuk.

gulamiye

• Tar: Cizye ve diğer vergileri tahsil edenlerin topladıkları paraların hazine veznesine teslim edilişi esnasında cizye veya vergi harç pusulalarının her biri için kendilerine verilen tahsil âidatı.

hacegi / hacegî / hâcegî / خواجگى

• Tüccar, ticaretle meşgul olan kimse. (Farsça)
• Efendilik, hocalık. (Farsça)

• Hocalık. (Farsça)
• Efendilik. (Farsça)
• Ağalık. (Farsça)
• Sahiplik. (Farsça)
• Tüccar. (Farsça)

hadd-i zatında / hadd-i zâtında

• Aslında. Yaradılışında.

hakim ebu abdullah

• Muhammed bin Abdullah ibn-i Beyyi' (Hi: 321-405) Sâmâniye Devleti Nişabur Kadılığında bulunmuş büyük muhaddislerden, Şafiî fakihlerinden, asrının en büyük din âlimi diye bilinen bir zattır. Bir çok eser te'lif etmiştir. Başlıcaları: El Müstedrek Ale-s Sahihayn, Kitab-ül İlel, El-İklil, El-Emali, Ter

halen / حالا

• Şimdilik, henüz. (Arapça)

halife

• Öncekinin yerine geçen.
• Fık: İlâhî, yâni şer'î hükümlerin tatbik ve icrası için Peygamber'e (A.S.M.) vekil olan zât. İmam. İmamet-i kübra. (Namazda imama uyan cemaat gibi, halifeye de şer'î emirlerde öylece itaat edilir. Halifede aranan dört şart: İlim, adalet, kifayet, a'zâ ve havâs

halk-ı şer

• Şerrin yaradılışı.

halkan

• Yaradılışça, hilkatça.

halli / hâlli / حَالْلِي

• Hâl (dili) ile.

hamaset

• Yaradılıştan olan cesâret. Bahadırlık. Cesurluk. Kahramanlık. Yiğitlik.

hancer

• Ucu sivri, iki tarafı keskin büyük bıçak. Halk dilinde hançer şeklinde kullanılır. Divan edebiyatında şâirler, güzellerin kaşlarını hancere benzetirlerdi.

hane-i avarız

• Avarız ve bedel-i nüzul ve buna benzer vergiler ve tekâlifin toplanmasında tutulan ölçü. Buradaki hanenin, lügat mânası olan evle münasebeti yoktur. Kasabalar, köyler nüfuslarına ve emlâk ve arazilerinin miktar ve hâsılatlarına göre hane itibar edilir ve mahallî masraflarla sair vergiler ona göre ta

harac

• Vaktiyle müslüman olmayan vatandaşlardan alınan vergiye denirdi. Arazi hasılatından veya çalışanların emeğinden elde edilirdi. Reşit ve vücudu sağlam olan gayr-ı müslim erkek verirdi. Buna harac-ı rüus veya cizye denirdi. Topraktan alınan vergiye de harac-ı araziye denilirdi.

harafet

• Hararetiyle dili yakan tad.

harice temessül

• Zihnî olan kelâmın hâricî âlemdeki kanunlara uygun şekilde tanzim edilişi.

hasba

• Hafif tahkir yerinde kullanılan bir tabirdir. Halk dilinde "haspa" şeklinde kullanılır.

haşel

• Bayağılaşma, rezil olma. Bayağılık, rezillik, âdilik.
• Her nesnenin kötüsü.

hasir / hasîr

• Bir şey söyler veya okurken dili tutulan kimse. Kekeme insan.
• Hasır.

haslet

• Huy. Ahlâk. Yaradılıştan olan tabiat.

haşr-i kıyamet

• Bütün varlıkların bedenlerinin kıyametten sonra ahiret âleminde tekrar inşa edilip diriltilmesi.

hasr-ı tesbihat

• Bir zaman dilimini tesbihe ve Allah'ı anmaya ayırma.

havass-ı refia / havâss-ı refia

• Tar: Eyüp Kadılığı eskiden Çatalca'ya kadar uzanır ve Çatalca'da kadının bir vekili bulunurdu. İkinci meşrutiyete kadar bütün mahkeme işleri, kadının tayin ettiği bir naib tarafından idare edilirdi. Meşrutiyet devrinde diğer kadılara yapıldığı gibi, Eyüp Kadılığına da maaş bağlandı. Şer'î ve nizamî

hayali / hayalî

• Hayale âit. Hayale mensub ve müteallik.
• Hayal, yahut halk dili ile "Karagöz" oynatanlar.

hayrat

• (Tekili: Hayr) Sevap için Allah rızâsı yolunda yapılan iyilikler. Haseneler.Hayır iki çeşittir. Birincisi: Mutlak hayırdır; her halde, herkes için rağbet edilir ve sevilir, herkes için iyidir. İkincisi: Mukayyed olan hayırdır; birisinin yanında hayır olan, başkası için şer olabilir. İsraf ve sefâhet

hayzeran

• Halk dilinde hezâren denilen bir cins sıcak iklim kamışı ki, sandalye vs. yapımında kullanılır.

heca

• (Hece) Dilin ve ağzın bir hareketi ile çıkan bir veya birkaç harf. Harflerin sesi. Harflerin seslendirilmesi.
• Elif-bâ sırasına göre dizili harfler. Bir sözü harfleri ile söylemek.
• Şekil. Kıyâfet.
• Yemek.
• Sükut etmek, susmak.

hem-zeban

• Aynı dili konuşan, lisanları aynı olan.

hemzeban / hemzebân / همزبان

• Aynı dili konuşan. (Farsça)

hıfz-ül lisan

• Dili, günah ve lüzumsuz olan sözlerden korumak. Kötü ve fena sözlerden dilini muhafaza etmek. (İhtiyaçtan fazla söz söylememek mendubdur.)

hikmet

• İnsanın, mevcudatın hakikatlerini bilip hayırlı işleri yapmak sıfatı. Hakîmlik. Eşyanın ahvâlinden, hârici ve bâtini keyfiyetlerinden bahseden ilim. (Buna İlm-i Hikmet deniyor)
• Herkesin bilmediği gizli sebeb. Kâinattaki ve yaradılıştaki İlâhî gaye.
• Ahlâka ve hakikata faydalı

hilkat / خلقت

• Yaradılış.

• Yaradılış.

hilkaten

• Yaradılışça.

hind lisanı

• Hint dili, Hintçe.

hırrif / hırrîf

• Acılığından dili acıtan nesne.

hısset

• Düşüklük, adilik, küçüklük.

hizbullah

• Allah için din uğrunda ciddi gayret sâhibi olan ve din düşmanlarıyla aslâ hakiki dost olmayan mücahid cemaat. "Hizb-ül Kur'an" tabiri de aynı mânada kullanılır. (Kur'an-ı Kerim'de 5:56 ve 58:22 âyetlerinde zikredilir.)

hodru

• Kendiliğinden. (Farsça)

hoşnihad

• İyi yaradılışlı, güzel huylu. (Farsça)

hücciyet

• İhticaca salih olma. Delil sayılabilme, sağlam delil kabul edilir olma.

hudavendi / hudavendî

• Hudavendilik, sâhiplik, hükümdarlık. (Farsça)

hükm

• (Hüküm) Karar. Emir. Kuvvet. Hâkimlik. Amirlik.
• İrade. Kumanda. Nüfuz.
• Kadılık etmek.
• Tesir. Cari olmak.
• Makam.
• Bir dâvanın veya bir meselenin tedkik edilmesinden sonra varılan karar.
• Man: Fikirler ve tasavvurlar arasındaki râbıtayı tasdik veya

huld

• Ebedilik. Sonu olmayan. Sonu olmamak.

hulki / hulkî

• Yaradılışla ilgili, yaradılıştan gelen.

hulud / hulûd

• Ebedilik. Devam üzere olmak. Bir şey aslî hâleti üzere dâim olmak.

• Ebedîlik, ölmezlik.

huruf-u müsta'liye

• Tecvidde: Harf ağızdan çıkarken dilin üst damağa yapışması halinde veya üst damağa doğru gitmesiyle çıkan harfler: Kaf, tı, zı, dat, hı, sad, ayın, gayın, Bu harflerin mukabili "istifâle" harfleridir.

i'dadiye

• Hazırlığa ait. Hazırlığa mahsus.
• Orta tahsili veren okullar. Vaktiyle rüşdiyeden sonra gidilip yüksek mekteblere girebilmek için lâzım gelen bilgileri öğreten okul. Sultaniyelerden aşağı olan mekteb.

i'lamat-ı şer'iye mümeyyizi

• Şeyh-ül İslâm kapısındaki fetvahanenin üç kaleminden biri olan "İlâmat Odası"nın başındaki memurun ünvanı idi. Kadılar tarafından verilen ilâmları tetkik vazifesiyle mükellef olduğu için, bu memuriyete, ulemadan tanınmış olanlar tâyin edilirdi.

ibrahim

• Halilullah ve Halil-ür Rahman da denir. Peygamberlerden İshak ve İsmâil'in (A.S.) babasıdır. Yirmi sahifelik kitap kendisine nâzil olmuştur. Süryanice konuşurdu. Peygamberimizin de (A.S.V.) ceddi idi. Urfa'da doğduğu da rivayet edilir. Zamanın kralı Nemrud tarafından ateşe atılmak istendi, mu'cize o

ibrani / ibrânî

• İbranice; İbrani diline ait.

icadi / icadî

• Yaradılışa dâir.

idbak

• Ulaştırmak. Yapıştırmak.
• Tecvidde: Harf okunduğu zaman dilin üst damağa yapışmasına denir. Bu sıfatın harfleri. Sad, dad, tı, zı'dır. İsimlerine müdbaka denir.

ifrad sigası

• Gr. tekil kipi; yani "ateş yaktı" anlamındaki "istevkade" fiilinin 3. tekil şahıs kipinde olması kastediliyor.

iftial

• Bir şeyi iş edinmek. Kendiliğinden yapmak.
• Arabçada beş harfli fiilin birinci babı.
• Yalan düzmek, iftira etmek.

ıhn-i menfuş

• Didilmiş kumaş. Hallac edilip atılmış renkli yün.

ihtiyac-ı manevi lisanı / ihtiyac-ı mânevî lisanı

• Mânevî ihtiyaç dili.

ihzariye

• Aleyhine açılan dâva münasebetiyle getirilen şahıslardan, gönderilen mübaşir veya muhzirin masrafı karşılığı olarak tahsil edilen para. İhzariyeye mübaşir ve muhzirin at ve araba masrafından başka yemek, içmek gibi şahsî masrafları da ilâve edilirdi.
• Birinin mahkemeye çağrılması için

ilallah-il müşteka

• Şikâyet Allah'adır. Allaha şikâyet edilir.

ilm-i hadis

• (İlm-i Rivayet - İlm-i Ahbâr - İlm-i Âsâr) Resulüllah'ın (A.S.M.) akvâli (sözleri), ef'ali ve hallerine dâir ilimdir. Ehl-i hadis ıstılahında; tarihe ve siyere dâir hadis-i şeriflere bazan İlm-i Hadis-ül Halk, bazan da Sîre (Sîret) tabir edilir.

ilm-i lügat

• Bir dilin kelimelerinin tamâmını inceleyen ilim.

ilm-i tevhid

• Allah'ın varlığı ve birliğini isbat ve izah etme ilmi.
• Akaide müteallik hadis-i şeriflere ehl-i hadis ıstılahında İlm-i Tevhid tabir edilir.

ilmiye rütbeleri

• İlmiye denilen ulema sınıfına mahsus rütbeler. Rütbeler, aşağıdan üste doğru şöyle idi: Müderrislik, kibar-ı müderrisîn, mahreç mevleviyeti, bilâd-ı hamse mevleviyeti, Haremeyn-iş şerifeyn mevleviyeti, İstanbul kadılığı, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği.

imma

• (Terdid edatıdır) "Ya, veya" diye tercüme edilir.. Şek, şüphe, ibahe, bağışlamak, hayret vermek mânâlarını da ifade eder.

iplikhane

• Eskiden suç işlemiş kimselerin hapsedilip çalıştırıldıkları yere verilen addır.
• Gemilere lüzumlu halatlarla yelken bezini yapan eski bir deniz müessesenin adı idi.

irha'

• Gevşetme, aşağı salıverme ve sarkıtma. Koyverme, salıverme.
• Dilmek, dilim dilim etmek.

irtitac

• Konuşurken kekelemeye başlama, dili tutulma.

isbatiyecilik

• Bu felsefe nazariyesine göre, isbat yolu ile yakîn, şüphesiz bilginin elde edilebilmesi, tecrübelerle müşahadelerle ve vakıalara istinaden mümkün olacağı iddia edilir. İsbat şeklini ve sahasını daraltıp sadece maddiyata münhasır kılan bu anlayış yalnız maddiyata ait mes'eleler için doğrudur.

ism-i tafdil

• Renge, şekil ve vasfa dâir (ef'al) vezninde olan mutlak ve uzuv noksanlığına delâlet etmemek üzere mukâyeseli üstünlük ifâde eden sıfatlardır. Daha büyük, en büyük, daha küçük, en küçük, en güzel, daha güzel gibi mânâlara gelir. (Kebir kelimesinin ism-i tafdili: Ekber; sağir kelimesinin ism-i tafdil

israiliyat

• Zamanla hurafeye inkılâb etmiş, Yahudilikten kalma haberler, hikâyeler. İsrail oğullarına mahsus hikâyeler, hâdiseler.

israiliyyat / isrâiliyyat

• Yahudilikten kalma bilgiler.

isti'la

• (Ulüv. den) Yükselmek. Üste çıkmak. Yüce olmak. Terfi' eylemek. Galib olmak.
• Gr: Bir şeyin bir şey üzerine çıkması.
• Tecvidde: Harf okunduğu zaman dilin, üst damağa kalkmasına denir.

istiade

• Bir şeyin iade edilip geri gönderilmesini isteme.
• Yeniden canlanma.
• Âdet edinme.

istikra-ı tam / istikrâ-ı tam

• Bütün cüz'î olaylardan hareket ederek küllî bir hükme varma; tümevarım; endüksiyon; burada bütün ilimlerin hep birlikte aynı sonuca parmak basmaları kastediliyor.

istikra-i tamme / istikrâ-i tâmme

• Bütün cüz'î olaylardan hareket ederek küllî bir hükme varma; tümevarım; endüksiyon; burada bütün ilimlerin hep birlikte aynı sonuca parmak basmaları kastediliyor.

ıştın

• Toprak kandili.

iştirak-ı lisan

• Lisan ortaklığı. Aynı dili konuşma keyfiyeti.

istisak

• Bir kimseden itimad edilir bir vesika veya senet alma.

itbak

• (Itbak) Kaplamak. Kapamak. Kapaklamak.
• İttifak etmek.
• Tecvidde: Harf okunduğunda, dilin üst damağa kapanması. (Bu halde okunan harfler sad, dât, tı, zı harfleridir.

ıztırar vakti

• Çaresizlik içinde kalındığı zaman dilimi.

izz-üd-din

• Dilimizde "İzzettin" şeklinde isim olarak kullanılan bu kelime; "Dinin kıymeti, ulviyet ve kudreti" anlamına gelir.

jelatin

• Tıbda ve fotoğrafçılıkta kullanılan şeffaf, renksiz ve kokusuz bir cisim. Hayvanların kemik ve kıkırdak gibi kısımlarından elde edilir. (Fransızca)
• Bir cins kâğıt. (Fransızca)

kanazı'

• (Tekili: Kunzua) Uzamış saç.
• Baş traş edilirken yer yer bırakılan saç.

kasire

• Evinde hapsedilip dışarı çıkartılmayan kadın.

kast ve irade

• Yönelme ve isteme; burada herşeyi kuşatan, Allah'ın küllî iradesi kastediliyor.

kat'iyyü'd-delalet / kat'iyyü'd-delâlet

• Metnin mânâya olan işareti kesin olması, "Acaba metinden bu mânâ mı kastediliyor?" şeklinde bir şüphenin bulunmaması.

kaylule / kaylûle

• Kuşluk vaktinden öğlenden biraz sonraya kadarki zaman dilimidir ki bu zaman diliminde uyumak sünnettir.

kayyumiyet

• Kendiliğinden eze-lî ve ebedî olarak var olmak.

kaza / kazâ / قضا

• Allah'ın ezeldeki hükmü
• Kadılık (ilçe) merkezi.
• Kadılık etme işi, mahkemenin kararı, hükmü.
• Yapma, yapılma, işleme.
• İstemeden yapılmış bir kötülük.

• İlahî takdir. (Arapça)
• Kadılık. (Arapça)
• Kaza. (Arapça)
• İlçe. (Arapça)

kaziye-i makbule

• Kabule mazhar olmuş hüküm ve iddia. İtimad edilir zâtların söyledikleri ve bu itimada binâen kabul edilen kaziyye.

kaziye-i tasdiki / kaziye-i tasdikî

• Delillerle tasdik edilip onaylanan hüküm, önerme.

kehila

• Gözleri yaradılıştan sürmeli olan kadın.

kehla' / kehlâ'

• Sürmeli kadın.
• Sığırdili dedikleri ot.

kekeme

• Harfleri serbest söyliyemeyip tekrarlayan. Dilinde tutukluk olan. (Türkçe)

kevser-i fesahat

• Dilin doğru, düzgün, açık ve akıcı şekilde kullanılmasından doğan tatlılık, doygunluk.

kıble saati

• Herhangi bir yerde, güneşin kıble hizâsında bulunduğu andaki vakit. Güneşin hangi saatte kıble hizâsında bulunduğu hesâb edilir ve takvimlere yazılır. Bu saatler hergün değişmektedir.

kıdve

• İlimde ileri olup kendisine uyulan. Kendine itimad edilip ardınca gidilecek olan.

kisve-i arabiye

• Arapça elbisesi (burada Arapça dili bir elbiseye benzetilmiştir).

kıyas-ı istisnai / kıyas-ı istisnaî

• Bir hükmün neticesinin aynı veya nakzı, mukaddemelerinden birinde bilfiil zikredilirse, ona kıyâs-ı istisnâi denilir. Başka bir tâbirle: Neticesi veya zıddı bizzat kendisinde zikredilen kıyas. "Eğer bu cisim ise, mutlaka bir yer tutar" gibi. Veya "Güneş doğmuş ise, gündüz olmuştur" gibi.

kudüs

• Filistin'de, Süleymân aleyhisselâm tarafından inşâ ettirilen Mescid-i Aksâ'nın bulunduğu şehir. Bu şehir târih kitaplarında İlyâ adıyla da zikredilir.

küfr-i nifaki / küfr-i nifâkî

• Diliyle îmân ettiğini söyleyip, kalbiyle inkâr etmek. İnanmamak

kühle

• Sığırdili denilen ot.

kureyş lehçesi

• Arab dilinin Kureyş kabîlesince konuşulan lehçesi. Kur'an-ı kerîm bu lehçe üzerine inmiş ve bu lehçe üzerine yazılmıştır.

kuşluk zamanı

• Güneşin doğuşundan yaklaşık iki saat sonrasından başlayıp öğle vaktine kadar devam eden zaman dilimi.

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

• Kut'ül Amare ne demektir?

  Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.
  İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

  Kut'ül Amare zaferinin önemi

  Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.
  28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.
  Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

  Kût'a tramvayla asker sevkiyatı

  İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.
  Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.
  Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.
  Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.
  Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.
  Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.
  Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.
  Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.
  Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

laalle

• Arabçada olması mümkün şeyler için kullanılır. Ola ki, umulur, ümid edilir, umulur ki mânâlarınadır. Ümide veya endişeye delâlet eder.

lahis

• Susuzluk veya sıcaktan dolayı dilini çıkararak soluyan köpek.

laşe / lâşe

• Leş. Kendiliğinden ölmüş veya İslâmiyet'in emrine uygun olmayarak kesilmiş veya öldürülmüş hayvan ve böyle hayvanın eti.

latife-i rabbaniye

• İnsanın kalbine bağlı ve bütün duygularının sultanı olan ince bir duygudur ki, İlâhî hakikatlar onunla hissedilip zevkedilir.

leamet

• Alçaklık, âdilik, zillet, denaet, aşağılık.

lebi / lebî

• Dilim. Ekmek, kavun, karpuz vs. dilimi. (Farsça)

lede-l-mütalaa

• Mütâlaa edilip okunduktan sonra.

lehs

• Nefesi kesilip dili dışarı çıkarma.

leş

• Kendiliğinden ölen veya Besmelesiz kesilen veya kesilmeyip de başka sûretle öldürülen veya Ehl-i kitâb olmayan kâfir ve mürtedlerin kestikleri yenmesi haram hayvanlar. Ölmüş hayvan.

li-zatihi / li-zatihî

• Kendisi. Bizzat. Kendiliğinden.

lime

• Parça, uzun dilim. (Farsça)

lisan

• Dil. Konuşma dili. Lehçe.

lisan-ı acz

• Âcizlik dili.

lisan-ı acz ve fakr

• Fakirlik ve acizlik dili.

lisan-ı adat ve ef'al / lisân-ı âdât ve ef'âl

• Yaygın olan âdet ve davranışların dili.

lisan-ı adem / lisân-ı âdem

• İnsan dili.

lisan-ı ahmedi / lisan-ı ahmedî

• Peygamberimiz Hz. Muhammed'in dili.

lisan-ı arabi / lisân-ı arabî

• Arap dili.

lisan-ı arap

• Arap dili, Arapça.

lisan-ı belagat / lisân-ı belâgat

• Düzgün, kusursuz, hâlin ve makamın icabına göre söz söyleme dili, üslûbu.

lisan-ı dua / lisân-ı duâ / لِسَانِ دُعَا

• Dua dili.

• Duâ dili.

lisan-ı edeb

• Edeb ve edebiyât dili, lisânı.

lisan-ı ehl-i cennet

• Cennet ehlinin dili.

lisan-ı fiil

• Fiil dili, çalışma dili.

lisan-ı gayb

• Görünmeyen âlemin dili.

lisan-ı gayb ve şehadet

• Görünen ve görünmeyen âlemlerin dili.

lisan-ı hal / lisân-ı hâl / لِسَانِ حَالْ

• Hal dili. Bir şeyin görünüşü ile bir mânâ ifade etmesi.

• Hal ve davranış dili.

• Hâl dili.

lisan-ı hal ve kal

• Söz ve hâl dili.

lisan-ı hal ve kàl

• Beden ve konuşma dili.

lisan-ı hal ve kal / lisan-ı hâl ve kal

• Beden ve konuşma dili.

lisan-ı hal-i şevk

• Şevk ve arzunun hâl dili, beden dili.

lisan-ı hamaset / lisân-ı hamaset

• Yiğitlik ve kahramanlık dili.

lisan-ı hikmet

• Hikmet dili.

lisan-ı i'caz / lisan-ı i'câz

• Mu'cizeli olan dil, mu'cizelik dili.

lisan-ı ihtiyaç

• İhtiyaç dili.

lisan-ı ihtiyac-ı fıtri / lisan-ı ihtiyac-ı fıtrî

• Doğal ihtiyaçların dili.

lisan-ı işaret

• İşaret dili.

lisan-ı ismet

• Günahsızlık dili.

lisan-ı istidad

• Kabiliyet dili.

lisan-ı istidat

• Yetenek dili.

lisan-ı ıztırar

• Çaresizlik ve mecburiyet dili.

lisan-ı ıztırari / lisan-ı ıztırarî

• Çaresizlik ve mecburiyet dili.

lisan-ı kal / lisân-ı kal

• Söz ile anlatılan mâna. Konuşma dili.

• Söz dili, sözle anlatım.

lisan-ı kur'an / lisan-ı kur'ân

• Kur'ân dili.

lisan-ı kur'an-ı mu'cizü'l-beyan / lisan-ı kur'ân-ı mu'cizü'l-beyan

• Açıklamaları mu'cize olan Kur'ân'ın dili.

lisan-ı ma'na / lisân-ı ma'nâ / لِسَانِ مَعْنَا

• Ma'nâ dili.

lisan-ı mader-zad / lisan-ı mâder-zâd

• Ana dili.

lisan-ı mahsus / lisân-ı mahsus

• Türün kendine özel dili.

lisan-ı mana / lisan-ı mânâ

• Mânâ dili.

lisan-ı mu'cizat

• Mu'cizelerin dili.

lisan-ı mu'cizü'l-beyan-ı nebevi / lisan-ı mu'cizü'l-beyân-ı nebevî

• Her şeyi ap açık şekilde açıklayan Peygamberimizin mu'cizeli dili.

lisan-ı nahvi / lisan-ı nahvî

• Arapça gramer dili.

lisan-ı nas / lisan-ı nâs

• İnsanların dili.

lisan-ı nübüvvet / lisân-ı nübüvvet / لِسَانِ نُبُوَّتْ

• Peygamberlik dili.

• Peygamberlik dili.

lisan-ı remz

• İşaret dili.

lisan-ı risalet

• Peygamberlik dili.

lisan-ı şeriat

• Şeriat dili, İslâm Hukuku terminolojisi.

lisan-ı siyaset

• Siyaset dili.

lisan-ı tarih

• Tarih dili.

lisan-ı tasavvuf / lisân-ı tasavvuf

• Tasavvuf dili.

lisan-ı tazarru / lisân-ı tazarru

• Yalvarma ve yakarış dili.

lisan-ı teessüf

• Hayıflanma, üzülme dili.

lisan-ı ubudiyet

• Kulluk dili.

lisan-ı üstad

• Üstadın dili.

lisanıhal / lisanıhâl

• Hâl dili, meramını durum ve görünümüyle anlatma.

lisanü'l-gayb

• Gayb âleminin dili.

lugat

• Kelime. Söz.
• Her milletin dili.
• Lügat kitabı, sözlük.

lügat

• Bir dilin kelimelerini belli bir sıralama içinde, mânâlarıyla beraber ihtiva eden kitap, sözlük.

lütre

• Ancak konuşanların anlıyabileceği, başkalarının anlıyamıyacağı şekilde görüşülen uydurma dil, kuşdili. (Farsça)
• Boşboğaz. (Farsça)

maddi / maddî

• (Maddiye) Cismâni. Madde ile alâkalı olan. Maddeye ait.
• Paraca ve malca.
• Paraya ve mala fazlaca ehemmiyet veren.
• Dokunma, koklama, görme, işitme, tatma ile hissedilip duyulan şeyler.

maddiyet / مادیت

• Maddîlik. (Arapça)

maftur

• (Fıtrat. dan) Yaradılışta olan. Fıtratta bulunan.
• Yaradılmış.

mahall-i sarf

• Harcama, kullanma alanı; burada rahmetin tecellî ettiği yer kastediliyor.

mahcuc

• Kasdolunmuş olan.
• Çok gidilip gelinen.
• Delil ve bürhanla isbat edilmiş olan.
• Mekke-i Mükerreme'nin bir adı.
• Kendi yerine hacca gidilmiş olan.

mahdumiyet

• Mahdumluk, oğulluk, evlâtlık.
• Efendilik.

mahfuzat

• (Tekili: Mahfuz) Mahfuz olunmuş, gizlenilmiş şeyler.
• Hıfzedilip ezberlenmiş şeyler.

mahiyet

• Öz, nitelik, kendilik.

mahsus / mahsûs / مخصوص

• Hissedilen, hissedilir. (Arapça)

mahsus ve meşhud

• Hissedilir ve görülür olma, elle tutulur, gözle görülür hale getirme.

mahzurat

• Hazer edilip korunulacak şeyler. Yasak olanlar. Engeller.

makam-ı mehdiyet

• Mehdîlik makamı.

mantıku't-tayr

• Kuş dili, Feridüddin Attar'ın meşhur eseri.

maskaralık

• Gülünç ve alay edilir hale gelme.

mataf

• (Çoğulu: Matâif) (Tavâf. dan) Tavâf edilecek, etrâfı ziyaret edilip dolaşılacak yer.

mataif

• (Tekili: Matâf) (Tavaf. dan) Tavaf edilecek, etrâfı ziyaret edilip dolaşılacak yerler.

mayın

• ing. Karada ve denizde, daha çok gizlendirilerek konulan ve temas edilince patlayan bomba.

medeni-i bittab'

• Doğuştan, yaradılıştan huyları ile medeni oluş.
• Cenab-ı Hakkın yaratması ile tab'an iyi huylu, kibar, faziletli kimse.

medfuat

• (Tekili: Medfu') Defedilip dışarı çıkarılmış olanlar.
• Sarfedilmiş ve verilmiş paralar. Harcanan veya kasadan çıkan paraların, hesap defterinde kaydedildiği hâne.

mefatır

• Yaradılıştan olan huylar. Fıtri olan huylar.

mehr-i müeccel

• Miktarı nikah yapılırken tesbit edilip, ödenmesi daha sonraya bırakılan yâni erkeğin evleneceği kadına sonra ödeyeceği altın, gümüş, kâğıt para veya herhangi bir mal yâhut bir menfeat.

menşer

• Neşredilip dağıtılan yer.

menzuf

• Susuzluktan dolayı dili kurumuş kimse.
• Kan kaybından dolayı dermansız ve güçsüz kalmış olan insan.

merkeziyyet

• İşlek yerde, merkezde bulunmuş olmak.
• Bütün işlerin bir yerden idare edilir olması, merkezleştirilmesi.

mesele-i zevkiye

• Zevk ile (tadılıp yaşamakla) bilinen mesele.

meşhud

• Görünen. Şehadet edilen.
• Resul-u Ekrem'in (A.S.M.) dünyaya teşrifinden ve risaletinden önce meleklerce ve enbiya hazerâtının dilinde nübüvvet ve risaletlerine şehâdet edilmiş olduğundan kendilerine verilen bir isim.
• Suç üstü yakalanan.
• Göz ile görülmüş.
• Cuma g

meşreb

• Huy. Yaradılış. Adet. Ahlâk.
• Gidiş.
• İçmek. İçilecek yer.
• Fehmetmek.
• Mânevi haz ve feyz alınan yer ve yol.

mesrece

• Gece kandili konulan şişe.

mevkit

• (Çoğulu: Mevâkit) Tâyin ve tesbit edilip kararlaştırılan yer veya zaman.

mevleviyyet

• Mevlevilik. Mevlevi tarikından olmak.
• Mollalık.
• Müderrislikten sonra gelen ilmiye sınıfından oluş.
• Eyâlet kadılığı; yani, bir eyâletin bütün hukuki ve kazai işlerine bilfiil bakan kadı. "Mevâli" de denir.

mevsukan

• Sağlam, delile dayanır, itimad edilir şekilde.

meyelan-ı fıtriye / meyelân-ı fıtriye

• Bir şeyde yaradılıştan var olan meyiller, eğilimler.

mıklad

• (Çoğulu: Mekâlid) Anahtar, miftah. Kilit dili.
• Hazine.

mina / minâ

• Mekke-i mükerremenin doğusundaki dağların eteğinden Arafât'a giden yol üzerinde bulunan yer. Hac ibâdeti esnâsında kurban kesmek ve cemre (şeytan) taşlamak için buraya gidilir. İbrâhim aleyhisselâm, kurban etmek için, oğlu İsmâil'i buraya götürmüştü.

misak-ı ezeli / mîsak-ı ezelî

• Bezm-i elest veya Kalû-Belâ ile de tabir edilir; ezelî sözleşme; Allah ruhları yarattıktan sonra, onlara.

misbah-ı nübüvvet / misbâh-ı nübüvvet

• Peygamberlik lambası, ışığı, kandili.

mizac / mizâc

• Huy, yaradılış.

mizac-ı nazik / mizac-ı nâzik

• İnce yaradılış. Nâzik tabiat.

mü'min

• Allahü teâlânın Esmâ-ül-hüsnâsından (ism-i şerîflerinden). Her türlü emân ve emniyet (güven) veren.
• Îmân eden, Resûl-i ekremin bildirdiklerinin hepsini kalbi ile kabûl edip, dili ile söyleyen.

mü'temen

• (Emn. den) İnanılır, güvenilir, itimad edilir. Emniyetli.

muavvak

• (Avk. dan) Ta'vik edilip geriye bırakılmış iş.

mubsır

• Görücü, gösterici, görünen, bilici, bildirici, vazıh ve âşikâr.
• Mantık. Kelâm ve seyrin mutediline denir.

muhammedi / muhammedî

• Hz. Muhammed'e (A.S.M.) mensub olan. Müslüman. (Ecnebi dillerinde geçen bu mânadaki tabirlere göre Muhammedî, Muhammedîlik: Müslüman ve Müslümanlık mânasına gelmektedir.)

muhannetlik

• Muhannetlik etmek: Kalleşlik etmek, edilik etmek.

muhtemel

• (Haml. den) Olabilir. Mümkün. Ümid edilir. Kabil. Me'mul.

mükeffer

• İyilikleri inkâr edilip kendisine teşekkür edilmeyen adam.

mukteza-i hilkat

• Yaradılışın gerektirdiği şey. Yaradılış itibariyle olan hal ve netice.

müncezibane

• Cezbedilircesine, çekilircesine.

münhafıza

• Harf söylenirken alt damaktan dilin ayrılması hâli.
• Aşağılanmış olan.

muntabı'

• (Tab. dan) Yaradılışdan olan, fıtraten.
• Basılmış, tab' edilmiş, damgalanmış.
• Hoş görülen, güzel.

müntabıka

• Söylenirken dilin üst damağa kapanması. Bu hâlde ağızdan çıkan harfler; sad, dad, tı, zı.

murassaat

• (Tekili: Murassa') Murassâlar. Cevher ve inciler gibi şeylerle. Süslenmiş olanlar. Takdir edilip yerleştirilmiş süslü ve kıymetli şeyler.

müratane

• Acem dilini konuşmak.

murdar / murdâr

• Kendiliğinden ölmüş veya kasten besmelesiz kesilmiş olan hayvan, leş ve domuz eti gibi kendileri kat'î yâni kesin ve açık delîl ile haram olan şey.

müreccah / مرجح

• Tercih edilir, üstün.

• Tercih sebebi, tercih edilir. (Arapça)

müsellem

• (Selm. den) Teslim olunmuş olan, doğruluğu şeksiz kabul edilen. Herkes tarafından kabul edilip emniyet ve itimad edilen.
• Tasdik edilip inkâr edilmeyen.
• Ayıplardan teberri olunmuş.

müstaceliyet / müstâceliyet

• Acele yapılması gerekmek, ivedilik.

müstefti / müsteftî

• (Fetva. dan) Bir müftüye müracaat edip bir mes'ele hakkında fetva isteyen.
• Bir müşkülün halledilip çözülmesini isteyen.

müteazzil

• (Azl. den) Azledilip işinden çıkarılmış.

mütebekkimane / mütebekkimâne

• Kekeliyerek, dili tutularak. (Farsça)

mütekavvilin / mütekavvilîn

• (Tekili: Mütekavvil) (Kavl. den) Mecbur olmadığı halde kendiliğinden yalan söyleyenler.

mütekayhık

• Diline ne gelirse söyleyen. Ağzına geleni konuşan.

müteleclic

• Dilini çiğneyerek basık basık konuşan.

mütemadiyet

• Devamlılık, mütemadilik.

mutemed

• İtimad edilir, güvenilir.

mütemehdi

• Mehdilik iddiasında bulunan.

mütemehdiyane / mütemehdiyâne

• Mehdilik iddiasında bulunarak, mehdilikle. (Farsça)

mütenassıs

• Tedkik edilip incelendikten sonra karar verilen.
• Delil ve hüccet ile sabit olan.

muvakkaten

• Az bir zaman için, şimdilik, geçici ve muvakkat olarak.

muzalla'

• Kabuğu üzerinde beş dilim olan kavun.

müzayede

• Artırma, ziyadeleştirme.
• Devletçe veya bir müessesece satılığa çıkarılan bir malın veya arazinin arttırılmaya konulması. Müzayede; biri kapalı zarfla, diğeri açık arttırma ile olmak üzere iki türlü yapılır. Müzayedede konulan şey, en çok arttırma yapana ihâle edilir.

nazik-hulk / nâzik-hulk

• Yaradılışı ve tabiatı nâzik olan.

naznaza

• Yılanın dilini çıkarıp hareket ettirmesi.

nefy

• Olumsuzluk; burada cümleye olumsuzluk mânâsını veren "mâ" edatı kastediliyor.

nihad / nihâd

• Huy, yaradılış.

nihadi / nihadî

• Yaradılışta olan, fıtrî. (Farsça)

niyabet / niyâbet

• Vekillik.
• Kâdı vekilliği, kâdılık.

nokta-i sevda

• Siyah nokta; burada nefis kastediliyor.

nükte

• Dikkat edilince anlaşılabilen ince mânâ.

perveriş

• Besleme, besleyiş. Beslenme. (Farsça)
• Terbiye etme, yetiştirme, eğitme. Terbiye edilip yetiştirilme, eğitilme. (Farsça)
• İlerleme, terakki. (Farsça)

pesti / pestî

• Alçaklık, âdilik, zillet. (Farsça)

ra

• İsim veya zamirin sonuna ilâve edilirse, Türkçedeki i, im, in, a, e eklerinin yerine kullanılır. Meselâ:Hâne: Ev. Hâne-râ: Evi, evin, eve.Tû: Sen. Tû-râ: Seni, senin, sana. (Farsça)

rağbet-i umumiye

• Umum tarafından rağbet edilip beğenilme. Herkes tarafından istenme.

rahim

• (Rahmet. den) Rahmet edici, merhamet eyleyen. Rahmedici. Muhafaza eden, bağışlayan. Rahmet ve merhamet sahibi, şefkat eden, gufran sahibi. (Kur'an-ı Kerim'de bu isim 220 defa zikredilir.)

ramazan

• Mübarek ayların en mühimmi ve mübarek üç ayların sonuncusu. Kur'an-ı Kerim'in nâzil olmağa başladığı oruç ayı. Arabî ve Kamerî olan takvime göre 9. ay. Oruç tutanın günahlarını yaktığı, mahveylediği için bu isim verildiği rivayet edilir.

redd

• Geri döndürmek, kabul etmemek, çevirmek, def etmek.
• Bir şeyin karşılığını icra etmek.
• Sözü selâset ve talâkatla eda edemeyip harfleri geri çevirerek konuşmağa sebep olan dilin tutukluğuna denir.
• Cerhetmek.
• Kötü ve fena şey.

rekik

• Dili tutuk, kusurlu, peltek.
• Rey ve idraki zayıf olan.
• Gayret ve namusu olmayan.
• Zayıf, kuvvetsiz.

• Kusurlu, tutuk.
• Peltek, dili tutuk.

rekik-ül lisan / rekik-ül lisân

• Dili tutuk. Peltek. Kekeme.

revgandan / revgandân

• Yağ kandili. (Farsça)

rezanet

• Ağırbaşlılık, vakarlılık, temkinlilik, ciddilik.

roman

• Hayalî veya hakiki, kitap halinde yazılmış büyük hikâye.
• Eski Roma devletinin diline de Roman denirdi.

ru

• Olan, biten manalarında birleşik kelimeler yapılır. Meselâ: Hod-ru: Kendiliğinden. (Farsça)

ruzname

• Vakit cetveli, takvim.
• Günlük gazete, günlük hâdiselerin yazıldığı kâğıt.
• Bir meclis veya hey'etin müzakerat proğramı.
• Hergünkü gelir ve giderin kaydedilip yazıldığı defter.

saadet-saray-ı ebediyye / saâdet-saray-ı ebediyye

• Ebediyyetin saâdetli sarayı. (Cennet kastediliyor)

sabiiler / sâbiîler

• Aya ve yıldızlara tapan kimseler. El-Cezîre (Cizre) ve Harran civârında yaşayan bu kimseler, yahûdîlik, hıristiyanlık ve mecûsîlik gibi çeşitli dinlerden bâzı inanışları alarak bir din meydana getirmişlerdir.

safa ve merve / safâ ve merve

• Kâbe-i muazzamanın yakınındaki iki tepenin adı. Hac ve umre esnâsında sa'y denilen hac vazîfesini yaparken Safâ tepesinden sonra Merve tepesine gidilir.

sagar

• Zelillik, alçaklık, âdilik.

şakile

• Yol. Tarik. Meslek.
• Yaradılış. Tıynet. Seciye. Mizac. Bir kimsenin yaratılışının temel hususiyeti.

sarf nahiv

• Dil bilgisi; dilin şekil ve cümle yapılarını inceleyen bölümleri.

sebr ve taksim

• Mantıkta bir isbatlama tarzı ve usulüdür. Bu iki kelime beraber kullanıldığı gibi, "delil-i taksim, delil-i münkasım" gibi tâbirlerle de söylenir. Bu isbatlamada bir şeyin aslında bulunan vasıflar, illet olmaktan birer birer ibtal edildikten sonra, tam illet olmaya elverişli olan tesbit edilir. (Lât

şefa'at / şefâ'at

• Kıyâmet günü, Allahü teâlânın izni ile, başta Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem olmak üzere, diğer peygamberler, âlimler, şehîdler, sâlihler (iyi kimseler) ve küçük yaşta ölen müslüman çocuklar ve Allahü teâlânın izin verdiklerinin; gün ahkâr olan mü'minlerin günahlarının affedilip Ceh

semere-i şecere-i hilkat / ثَمَرَۀِ شَجَرَۀِ خِلْقَتْ

• Yaradılış ağacının meyvesi.

serair-i vücud

• Yaradılış sırları.

şerh

• Açma, genişletme.
• Açıklama. Anlaşılanı anlatma. Bir yazı veya konuşmayı kolay anlaşılması için izah etme, tafsil etme.
• Bir şeyi dilim dilim kesme.
• Bollaştırma.
• Bir müşkil ve mübhem makaleyi açıklama, keşif ve izhar etme.
• Açıklanmış yazı, risale.

şerha / شرحه

• Dilim. Kesilip dilimlenmiş şey. parça.

• Dilim dilim olmuş. (Arapça)
• Şerha şerha: Dilim dilim, parçamparça. (Arapça)

şeride

• Kavun dilimi.

şeriha

• (Çoğulu: Şerâih) Vücuttan kopmayarak ayrılmış olan et parçası.
• Et dilimi.

sermediyet

• Daimlik, süreklilik. Sonsuzluk, ebedîlik.
• Rabbanîlik ve uluhiyyet.

• Ebedîlik, süreklilik.

şeş-per

• Altı kanat. (Farsça)
• Eski savaş âletlerinden 6 dilimli bir topuz. (Farsça)

seza-yı tezlil

• Tahkir edilip alçak görülmeğe lâyık olan.

sıbag

• (Çoğulu: Esbiga) Boya.
• Yaradılış.

sıfat-ı rububiyet / sıfât-ı rububiyet

• Rububiyete dair sıfatlar; her bir varlığa yaratılış gayelerine ulaşması için muhtaç olduğu şeylerin verilmesi, onların terbiye edilip idare edilmesi ve egemenlik altında bulundurulmasına dair İlâhî sıfatlar, özellikler.

sıfat-ı sabite / sıfat-ı sâbite

• Sabit sıfat, nitelik; burada Cenâb-ı Hakkın zatında sabit olan hidayet etme sıfatı kastediliyor.

simurga

• Kanatlı ve çok büyük hayvan olup eski devirlerde yaşadığı rivâyet edilir.

sinn-i teklif

• Erginlik, büluğ çağı. Bir kimsenin aklı başına geldiği; haramı helâli ayırt edebildiği, kadınlık veya erkeklik hâlini bildiği, ergin hâle geldiği yaşı. (Ortalama 12-15 kabul edilir.)

sirac-ı kurb-i ev edna / sirâc-ı kurb-i ev ednâ

• Yakınlığın, hatta daha da yakınlığın kandili (Peygamber Efendimiz Miracda Cenâb-ı Hakkın huzuruna geldiğinde Ona çok yaklaşmıştı. O yakınlık makamı kâinatta hiçbir varlığa nasip olmamıştır.).

sirişt

• Yaradılış, hilkat, huy, tabiat. (Farsça)

siyadet / siyâdet / سيادت

• Efendilik, liderlik.

• Seyyidlik, efendilik.

• Seyyidlik. (Arapça)
• Efendilik. (Arapça)

siyak-ı kelam / siyak-ı kelâm

• Sözün gelişi, sevkediliş.

siyonist

• (Kudüs'ün eski adı olan Sion. dan) Filistin'de bağımsız bir Yahudi devleti kurmak isteyen. Yahudi fikrinin taraftarı. Bir şeyi Yahudilerin gaye ve menfaatına göre değerlendiren. Yahudilik.
• Yahudi dinine giren.

şuayb aleyhisselam / şuayb aleyhisselâm

• Medyen ve Eyke ahâlisine gönderilen peygamber. İbrâhim aleyhisselâmın, dînini insanlara tebliğ etti. İbrâhim aleyhisselâmın veya Sâlih aleyhisselâmın neslinden olduğu rivâyet edilir. İsminin Arabça Şuayb, Süryânicede Yesrûb olduğu bildirilmiştir. Mûsâ aleyhisselâmın kayınpederidir.

sübai / sübaî

• Yedi harfli, yedili.

süfliyet

• Aşağılık, adilik.

süfliyyet

• Alçaklık, bayağılık, âdilik.

sun'i / sun'î

• İnsan yapısı, uydurma, takma, sahte, yaradılıştan olmayan.

sünen

• Sünnetler.
• Ehl-i hadis ıstılahında: Ahkâm hadislerine Sünen tâbir edilir.

süreyya

• Ülker (Pervin) yıldızı. Yedi (veya altı) yıldızlardır ki; ikişer ikişer karşılıklı dururlar ve Ayın geçtiği yerlere yakın görünürler. Gerdanlığa benzemesinden Felekiyâtta "Ikd-ı Süreyya" tabir edilir.

sürü

• Tar: Devşirme suretiyle alınan Hristiyan çocuklarının yüzer, yüzellişer, ikiyüzer veya daha fazla kişilik kafileler halinde sevkedilmeleri. Sürü adı verilen bu kafileler, sürücülerle muhafızların nezareti altında hükümet merkezine sevkedilirlerdi.

süryaniler / süryânîler

• Hıristiyanlıktaki katolik mezhebine bağlı olan ve süryânî dili ile konuşan bir hıristiyan topluluğu.

tab

• Huy, yaradılış.

taban / tabân

• Yaradılıştan, yaradılış bakımından.

tabayi'-i esasiye

• Temel ve esas olan tabiatlar, karakterler, yaradılışlar.
• Toprak, su, hava gibi veya oksijen, hidrojen karbon, azot gibi unsurların hususiyetleri.

tabiat

• Yaradılıştan gelen temel özellik, yaradılış, huy, ilâhî kanunlar.

tabii / tabiî

• Tabiat icabı olan. Tabiatla alâkalı. Normal. Kendiliğinden.

• Tabiatla ilgili, kendiliğinden.

tabu

• (Polinezya dilinden) Var olduğu sanılan, mukaddes hususiyetlerinden dolayı dokunulamıyan. Uğursuz ve korkunç olan şey.

tadli'

• Kavunu dilim dilim kesmek.

tahassür

• Dili tutulup konuşamamak.

taratun

• Fârisî dilince söyleşmek. Farsça konuşmak.

tartib-i lisan

• Güzel bir söz söyleyerek dili mânen tatlılaştırma.

tasvibat / tasvibât

• (Tekili: Tasvib) Tasvib edilip uygun görülen şeyler.

tav'i / tav'î / طوعى

• Kendiliğinden. İçinden.

• Kendiliğinden. (Arapça)

te'tee

• Söylerken dilini, "tâ" lâfzına döndürmek.

tebdil-i heva / tebdil-i hevâ

• Hava tebdili. Hava değişikliği.

tebekküm

• (Bekem. den) Dili tutulma. Konuşurken tutulup kalma.

tebuk

• Hicaz'ın kuzey tarafında Medine-i Münevvere'den Şam'a giden yolun ortasında bir yerdir ve Peygamber Efendimizin son gazvesinin yeri olmakla meşhurdur. Tebuk'te Peygamberimiz tarafından yaptırılan bir duvar bir hurmalık ve bir de çeşme var olduğu rivayet edilir.

tedvim

• Teskin etmek, sâkinleştirmek.
• Kuşun, uçarken dönüp deverân etmesi.
• Dili ağızda döndürmek.
• Tatmak.

tekrir

• Tekrar etme, bir daha yapma, söyleme, tekrarlama.
• Edb: Sözün tesirini kuvvetlendirmek için bir sözü bile bile tekrar etme san'atı.
• Tecvidde: Harf okunduğu zaman dilin sürçmesine denir. Râ harfine âid olan bir sıfattır. Buna mükerrir harfi de denir.

tekvini / tekvinî

• Yaradılışla ilgili, var oluşla ilgili.

telemmüz

• Tatmak.
• Yemek.
• Dili ağızda döndürüp yemek kırıntısı aramak.

telmiz

• Dili ağızda yemek kırıntısı için gezdirmek.
• Tattırmak.
• Yedirmek.

temehdi

• Mehdilik dâvasında bulunma, mehdilik dâvasına kalkışma.

temkin zamanı / temkîn zamânı

• Güneşin doğuş, batış vakti ve namaz vakti hesapları yapılırken, vakitlere eklenen veya çıkarılan zaman miktârı. Bu vakitler hesâb edilirken deniz ve ova gibi düz yerlerde güneş merkezinin hakîkî ufkun altına inmesi esas alınır. Hâlbuki o yerin en yük sek tepesinde bulunan bir kimsenin gördüğü ufukta

ter'ib

• Kavum dilimi.
• Ekmek dilimi.

tesadüf

• Rastgelme. Bir şey kendiliğinden olma. Tedbirsiz meydana gelme.

tesbihat / tesbihât

• Allah'ı öven ve kusurdan yüce tutan sözler ve varlıkların hal diliyle bu anlamı ifade etmesi.

teşrid

• Ayırma, dağıtma. Dilim yapıp kesmek.
• Nefyetme, kovalama.
• Belâya atma. Ürkütüp kaçırma. Sevketme.
• Birisinin ayıbını teşhir eylemek.

tıba'

• Tabiat. Yaradılış.
• Tabiatlar. Yaradılışlar.

tigzeban / tîgzeban

• Dili kılıç gibi olan. Tesirli söz söyleyen. (Farsça)

timtam

• Dilini "te" harfine alıştırmış olan kimse.

tımtım

• Kalın etli, cüsseli adam.
• Dilinde pelteklik olan, kekeme.

tıynet

• Huy. Yaradılış.

• Huy, yaradılış.

tufye

• Mukul ağacının yaprağı. Yılanın arkasındaki hatta teşbih edilir.

turuk-u hafiye

• Zikirlerini gizli ve sessiz yapan tarikatlar, Nakşibendîlik gibi.

ucm

• Araptan gayrisi. Arap milletinden olmayanlar.
• (Tekili: Acmâ) Dilinde tutukluk olanlar.

ukala

• (Tekili: Âkıl) Akıllılar.
• Halk dilinde: Akıllılık iddia edenler.

ulum-u arabiye / ulûm-u arabiye

• Arap Dili ve Edebiyatı ilimleri.

ümmet-i davet / ümmet-i dâvet

• Kendilerine gönderilen peygambere inanmaya dâvet edilip de îmân etmeyen kimseler.

ümmi sinan

• (Vefatı Hi: 958, Mi: 1551) Halvetî Tarikatı, Sinaniye kolunun piridir. Bursa'lı olduğu nakledilir. Karaman'lı olduğu hakkında da rivayet vardır. Risale-i Şerife-i İstanbulî Ümmi Sinan adında bir eseri vardır. (R. Aleyh.) (Osmanlı Müellifleri sh: 214)

üslub-u arabiye / üslûb-u arabiye

• Arap edebiyatı ve dilindeki ifade tarzı.

ustam

• Güvenilir, emin. İtimad edilir. (Farsça)
• Altın veya gümüşten yapılmış at eğeri. (Farsça)

üstam

• Güvenilir, itimad edilir, inanılır, emin. (Farsça)
• Gümüş veya altından yapılmış üzengi, at eyeri. (Farsça)

üstüvar

• Kuvvetli, dayanıklı, sağlam, muhkem. (Farsça)
• Güvenilir, itimad edilir. (Farsça)

usul-ü arabiye / usûl-ü arabiye

• Arap dili kural ve kaideleri.

va

• "Vah, yazık" meâlinde olup hayf, hasret, esef gibi kelimelerle birlikte söylenir. (Buna Arabçada "edât-ı nüdbe" denir.)Türkçede bunun yerine; vâh, vây, eyvâh edatları kullanılır. Bunlar bâzan şiddet ve te'yid için tekrar edilir.

vahdeddin

• (Aslı: Vahîdüddin, fakat Türkçede Vahdeddin şeklinde telâffuz edilir.) Osmanlı Padişahlarının sonuncusu ve otuzaltıncısının adıdır. (Mi: 1861-1926) Zeki, dirayetli ve dindardı. Osmanlılar ve İslâm âlemi için bir felâket işareti olan Sevr Muahedesini imzalamadı. Osmanlı ordusu olarak emrine bırakılan

vasl

• Âşığın sevdiğine kavuşması. Kavuşmak.
• Birleştirmek, ulaştırmak.
• Gr: Ulama, ekleme.
• Edb: Sözü teşkil eden cümlelerin atıf ve rabt suretiyle birbirine bağlı olarak yazılması usulü ki, buna Sebk-i Mevsul da ta'bir edilir.
• Bir kelimenin sonundaki harfi, bir sonrak

vazaat

• Alçaklık, âdilik, bayağılık.

vegadet

• Akılsızlık.
• Adilik, bayağılık, aşağılık, alçaklık.

vesile-i icad

• Var ediliş vesilesi.

virase

• Mirasyedilik.

vird-i zeban / vird-i zebân / وِرْدِ زَبَانْ

• Dilin zikri.

yasin

• Yâ Seyyid yâ insan gibi muhtelif manalar rivayet edilir. Şifredir Hazret-i Peygamber'in (A.S.M.) fıtraten, hilkaten, edeben ve ahlâken en yüksek olduğu herkesçe bilindiğinden bu isim kendisine verilmiştir.

yekruy

• İki yüzlülük yapmayan, riyasız. (Farsça)
• Hâlis ve itimad edilir dost. (Farsça)

yekzeban

• Söz birliği. Ağız birliği. Sözde beraberlik.
• Aynı dili konuşan. Bir dilde.

yevm-i nüşur

• Kıyamet günü, mahşer günü. Herkesin amel defterinin açılıp neşredilip gösterileceği gün.

yevm-i şek

• Şaban ayının otuzuncu günü; ramazan olması zannedilip ancak görülmedikçe oruç tutulması münasip olmayan gün.

yevm-i şevk

• Şaban-ı Şerifin otuzuncu günü. Ramazan olması zannedilip ancak hilâl görülmedikçe oruç tutulması münasib olmayan gün.

yuhanna

• Îsâ aleyhisselâma îmân eden on iki havârîden biri. İbrânî dilinde Yahyâ demektir.Rumca'da Yohannes, İngilizce'de Can, Fransızca'da Jan denir. Dört İncîl'i yazanlardan biridir. Îsâ aleyhisselâmın teyzesinin oğlu idi. Yüz senesinde Efes'te öldü. Hır istiyanlar, on ikinci ayın yirmi yedisinde y

zaika-i lisaniye / zâika-i lisaniye

• Dilin tad alma duyusu.

zalim / zâlim

• Zulm eden, müslümanlara ve İslâmiyet'e; eli ile, dili ile ve kalemi ile zarar veren, başkalarının hakkına tecâvüz eden.
• Allahü teâlâya inanmayan kâfir.

zaman-ı hal / zaman-ı hâl

• İçinde bulunulan zaman dilimi (Peygamber Efendimizin (a.s.m.) yaşadığı dönem.

zaman-ı müthişe

• Dehşet veren zaman dilimi.

zaman-ı vahid / zaman-ı vâhid

• Tek bir zaman. Aynı zaman dilimi.

zatiyle ve lisanıyla / zâtiyle ve lisânıyla

• Kendi zâtı ve diliyle.

zebandıraz / zebândıraz / زبان دراز

• Dili uzun. (Farsça)

zebane / zebâne / زبانه

• Terazi gibi bazı âletlerin dili andıran parçaları. (Farsça)
• Alev. (Farsça)

• Yalaz. (Farsça)
• Dilimsi. (Farsça)

zebaneş

• Onun dili.

zellaka / zellâka

• Dilin ucuyla veya dudak hareketiyle çıkartılan hafif harfler.

zımni / zımnî

• İçinde saklı, gizli olarak.
• Kendiliğinden.