a'fet

• En güç sey.
• Pek akılsız.
• Peltek konuşan. Kekeleyen.

a'kal

• En akıllı. Pek akıllı. Daha akıllı.

a'yen

• Büyük ve iri gözlü.
• Bakılan yer.
• Çok açık, pek belli, bâriz.

acil

• Sonraya bırakılmış. Bir vâdeye bağlı.
• Ahiret.

acmi / acmî

• İnce fikirli. Akıllı, anlayışlı.

adalet-i mahza-yı kur'aniye / adalet-i mahzâ-yı kur'âniye

• Kur'ân'da emredilen ve bütün yönleriyle hak ve hukuku esas alan adalet; 'Hak haktır, küçüğüne büyüğüne bakılmaz' şeklinde ifade edilen, ferdin ve masumun hakkını hiçbir gerekçeyle çiğnenmesine izin vermeyen adalet.

adamet

• Ahmaklık, akılsızlık.

adl

• Hakkaniyet. Adâlet üzere oluş. Cevr ve zulüm etmeyip nefislerde ve akıllarda istikameti kaim ve mâlum olan emir ve hâleti icra etmek. Doğruluk.
• Her şeyi yerli yerince yapmak, beraber etmek.
• Meyletmek.

afk

• Akılsız olmak. Sözünü tam söylememek.

ahirin / âhirîn / âhirin / آخرین

• Sonrakiler.

• Sonuncu. (Arapça - Farsça)
• Sonrakiler. (Arapça - Farsça)

ahkem

• En sağlam. En kuvvetli.
• En çok hükmeden.
• En hakim ve akıllı.

ahmak

• (Humk. dan) Pek akılsız, sersem, şaşkın. Anlayışsız.

• Akılsız.

• Akılsız, budala.

ahmakça

• Akılsızca.

ahmaki / ahmakî

• Akılsızlık, ahmaklık.

ahmakiyet

• Ahmaklık, akılsızlık.

ahmaklık

• Akılsızlık.

ahrak

• Miskin, akılsız adam.

ahval-i ahirin / ahvâl-i âhirîn / اَحْوَالِ آخِرِينْ

• Sonrakilerin halleri.

ahver

• Akıllı.
• İri gözlü güzel.
• Müşteri yıldızı. (Jüpiter)
• Beyaz yüzlü, güzel gözlü adam.

ajanda

• Akılda tutulması icab eden şeyleri not etmeye yarayan, takvim şeklinde tanzim edilmiş defter.

ajir

• Göl, havuz. (Farsça)
• Kalabalık, izdiham. (Farsça)
• Bağırma, feryât. (Farsça)
• Çekingen. (Farsça)
• Akıllı, uyanık. (Farsça)
• Amâde, hazır. (Farsça)

akab-rev

• Arkadan gelen. Peşe düşmüş, arkaya takılmış. (Farsça)

akik

• Meşhur ve kıymetli, ekseriya kırmızı renkte olan ve yüzük gibi şeylere takılan taş.
• Hicaz vilâyetinde bir vâdi.
• Yolunu yaran gür su.

akıl / âkıl / عاقل / عقل / عَاقِلْ

• Akıllı.

• Akıllı kimse; iyi ve kötüyü, faydalı ve zararlıyı birbirinden ayırabilen kimse.

• Akıllı.

• Akıllı, akıl sahibi. (Arapça)

• Akıllı.

• Akıl. (Arapça)

• Akıllı.

akıl-baliğ / âkıl-bâliğ

• Faydalı ve zararlı olanı birbirinden ayırabilen ve evlenme çağına gelip gusül abdesti almaya başlayan akıllı kimse.

akıl-füruş

• Akıl satan, daha akıllı olduğunu göstermeğe çalışan. (Farsça)

akılane / âkılane / âkılâne / عاقل

• Akıllıca.

• Akıllı, mantıklı olarak.

• Akıllıca.

• Akıllı kimseye yakışır surette, akıl ve idrakle. (Farsça)

• Akıllıca. (Arapça - Farsça)

akılat / âkılât

• Akıllı kadınlar.

akılcılık

• (Rasyonalizm) fels. İnsanın, akılla gerçeğe uygun bilgiyi bulabileceğini, aklın doğru kabul ettiği bilginin şübhe götürmez kesinlikte doğru olduğunu kabul ettiği felsefe. Tenkitçi felsefe, deneyci felsefe, psikoloji ve sosyoloji bu felsefenin aşırı iddialarını çürütmüştür. Bugünkü ilim adamları herş

akıle / âkıle

• (Bak: ÂKIL)

akile / âkile

• (Çoğulu: Avakil) Baba tarafından olan akraba.
• Baş tarayıcı kadın.

• (Bak: ÂKİL)

akıle / âkıle / عاقله

• Akıllı kadın. (Arapça)

akılfüruş

• Akıllılık taslayan.

akis

• (Aks) Bir şeyin zıddı, simetriği, tersi.
• Hareketli bir cismin hareketinin tersine dönmesi.
• Bir şeyin evvelinin âhirine, âhirinin evveline dönmesi.
• Çarpışma, çarpıp geri dönme.
• Mantıkta: Bir düşünme ve akıl yürütme şekli; bir iddianın konusunu yüklem, yüklemini

akl / عقل

• (Akıl) Men'etmek.
• Sığınacak yer.
• Kırmızı mihfe örtüsü.
• Diyet.
• İnsanın; hayrı, şerri ve ilimleri anlayan, sebeblerden neticeleri çıkaran ve eserden eser sahibine intikal eden hassası. Düşünme ve anlama kabiliyeti. Zihin, zekâ, tefehhüm, fehim, irade, anlayış, k

• Akıl, anlama melekesi.

• Akıl. (Arapça)

akl-ı dünyevi / عَقْلِ دُنْيَوِي

• Sadece dünyayı gören akıl.

akl-ı evvel

• "İlk akıl, Allah'ın yarattığı ilk mahlûk" mânâsında bazı eski filozofların görüşü.

• İlk akıl, hılkî ve cibilli olan akıl.

akl-ı fa'al

• İşleyen ve çalışan akıl.

akl-ı feal / akl-ı feâl

• İşrâkiyye (Yeni Eflâtunculuk) felsefesinde ukûl-ı aşerenin (on akılın) sonuncusu olup, yaşadığımız âlemle alâkalı akla verilen ad. Öldürme ve yaratma işlerine bakan mertebe.

akl-ı külli / akl-ı küllî

• Kâinatta görülen umumi ahenk. Her şeyi kavrayan akıl.

akl-ı maad

• İrfan ve ilimle terbiye olan âhiretini düşünen akıl. Geleceği kavrayan akıl.

akl-ı maaş

• Aklın en alt tabakası. Dünyada geçim işini düşünen akıl.

akl-ı matbu'

• Yaradılıştan olup, her çocukta olan akıl. Öğrenmeden var olan fıtrî akıl. Bu akıl mümeyyiz olmayıp kabil-i hitap değildir.

akl-ı mead / akl-ı meâd

• Ebedî rahata kavuşmak, Cennet'te ebedî kalmak ve Cehennem azâbından kurtulmak için hâlini ıslâh etmeyi, düzeltmeyi düşünen, uzak görüşlü, dünyâya değil, âhirete değer veren akıl.

akl-ı meaş / akl-ı meâş

• Yemek, içmek, evlenmek, helâl, haram demeden kazanmak ve eğlenmek gibi hep bedenin râhatını ve nefsin menfaatini düşünüp, âhireti düşünmeyen akıl; akl-ı meâdın zıddı.

akl-ı mesmu'

• Kabil-i hitab olan akıl. Sonradan tecrübe ve bilgiyle gelişen akıl. Hayrı ve şerri fark edebilen ve mümeyyiz olan kimsenin aklıdır.

akl-ı mücerred / عقل مجرد

• Soyut akıl.

akl-ı nazar

• Nazarî ve teorik akıl ile bakma.

akl-ı sakim / akl-ı sakîm

• Kısa görüşlü akıl. Düşündükleri şeylerde ve yaptıkları işlerde yanılan ve çok kere pişmanlığa sebeb olan akıl.

akl-ı selim / akl-ı selîm / عَقْلِ سَل۪يمْ

• İyiyi ve kötüyü fark eden sağlam akıl, sağduyu.

• (Hiss-i selim) İyiyi kötüyü farkedip, insana hak ve hakikatı, iman ve İslâmiyeti tâkib ettiren akıl ve düşünüş. Normal ve müsbet düşünce.

• Selîm akıl, hiç yanılmayan, hatâ etmeyen akıl.

• Doğru düşünen, doğru anlayan, doğru karar veren akıl.

• Sağlam, bozulmamış olan akıl.

akl-ı uhrevi / akl-ı uhrevî

• Âhiret ile ilgili akıl.

aklen / اقلا

• Akıl ile. Akıl yolu ile.

• Akıl bakımından.

• Akılca.

• Akılca. (Arapça)

aklen ve naklen

• Akıl ve haberlerin nakline göre. Akıl ve nakil yolu ile.

akli / aklî / عقلى

• Akılla ilgili, akıl alanına giren.

• Akılla ilgili, akla uygun.

• Akıl ile bilinen veya bulunan şey. Akla mensub. Akla dâir ve müteallik.

• Akılca, akıl bakımından, rasyonel. (Arapça)

akliyat / akliyât

• Akıl alanına giren şeyler.

akliyyat

• Müşahedeye ve tecrübeye girmeyen ve sadece akıl ile düşünülen şeyler ve hususlar. Nazarî meseleler.

akliyye / عقليه

• Akılcılık. Akıl ile anlaşılan ve bulunan. Akıl hastalıkları.

• Akılcılık, rasyonalizm. (Arapça)

akliyyun / akliyyûn / عقليون

• (Rasyonalistler) Herşeyin hakikatını akıl ile bulma iddiasında olan, hadiseleri yalnız akıl ile araştırıp hakikat ve hikmetlerini tam bulamayıp, aklına güvenip dine tâbi olmayan filozoflar ve onların yolunda kalarak dalâlete gidenler. Bunlar iki kola ayrılır. Uluhiyeti ve vahyi inkâr eden birinci kı

• Akılcılar, rasyonalistler. (Arapça)

ala-rivayetin / alâ-rivayetin

• Rivayet edildiği üzere. Söylenenlere bakılırsa.

alamet-i ihmal / alâmet-i ihmal

• İhmal belirtisi, başı boş bırakılmışlık işareti.

alem-i melekut / âlem-i melekût

• Madde, his, akıl, ölçü âleminin üstündeki âlem.

alet-i laya'kıl / âlet-i laya'kıl

• Akılsız, düşüncesiz bir âlet.

alev

• Ateşten çıkan parlak ve yanar hava.
• Mızrak ucuna takılan küçük bayrak, flama.

alh

• Akıl gitmek.
• Tembel olmak.

aliyy

• Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Yüce olan. Mahlûkâtın (yaratılmışların) akıl, ilim (bilgi) ve anlayışlarının erişemediği yücelikte olan.

allam-ül guyub / allâm-ül guyub

• Esma-i Hüsnadandır. Bütün gaybları, geçmişi, geleceği, hazırda olmayanı, dünyadakileri, âhirettekileri ve her şeyi bilen Cenab-ı Hak.

amelde mezheb

• Mutlak müctehid denilen derin âlimin, Kur'ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf, icmâ ve Eshâb-ı kirâma âit nakilleri esas alarak, iş ve ibâdetle ilgili hükmü açıkça bildirilmeyen husûslarda çıkardığı hükümlerin hepsi.

ampirizm

• (Deneyci felsefe) Her çeşit bilginin kaynağının duyu organlarının kullanılması sonucu kazanılan tecrübe olduğunu, duyu organlarının kullanılmadan hiçbir bilginin akılda yer alamıyacağını savunan felsefe. Akılcı felsefe gibi bu felsefenin de aşırı iddiasının yanlışlığını, tenkitçi felsefe ve psikoloj

an'ane

• Âdet, örf.
• Ağızdan nakledilen söz, haber.
• Ist: Bir haberin veya bir hadis-i şerifin "an filân, an filan" diye râvileri bildirilmek suretiyle olan nakil.
• Silsile.
• Müezzin ezân okurken "teganni" ederse; ona da "An'ane" denir.

anve

• Kuvvet, cebr, zorakilik, zorlama, zor.

apolet

• Askerî üniformaların omuz kısmına takılan ve rütbeyi belirten sembol, işaret.

arab / ârâb

• (Tekili: İrb ve İrbe) Hacetler.
• Uzuvlar.
• Akıllar, zekâlar.
• Hileler, oyunlar.

arazi-i haliye / arâzi-i hâliye

• Boş, sahipsiz bırakılmış topraklar.

arazi-i haraciye / arâzi-i haraciye

• Müslümanlar tarafından fetholunan ve ulul-emir tarafından müslim olmayan eski sahibi elinde bırakılan veya hâriçten müslim olmayanlar getirilerek yerleştirilen arâzi.

arazi-i haraciyye / arâzi-i harâciyye

• Harac vergisine tâbi olan topraklar. Müslüman olmayanlardan sulh ile alınıp harac vergisi karşılığında mülkiyeti eski sâhiplerine bırakılan veya harbde zorla alınıp müslüman olmayan sâhiplerinin elinde bırakılan, yâhut zımmînin (müslüman olmayan vata ndaşın) müslüman hükümdârın izni ile işlediği ölü

arazi-i metruke / arâzi-i metrûke

• Terk edilmiş, bırakılmış topraklar, araziler.

arazi-i miriyye / arâzi-i mîriyye

• Mîrî yâni devlete âit topraklar. Harp ile alınarak, gâziler arasında taksim edilmeyip, beytülmâle (devlet hazînesine) bırakılan veya uşr yâhut harac toprağı iken sâhibi ölüp, hiç mîrasçısı bulunmayan topraklar. Arâzi-i Memleket, Arâzi-i Emîriyye de denir.

arazi-i mürfaka / arâzi-i mürfaka

• Huk: Sokaklarda oturulacak yerler ve caddelerde boş bırakılan kısımlar. Yolculara ait terkedilmiş konak yerleri, kervansaraylar.

arazi-i uşriyye / arâzi-i uşriyye

• Mahsûlünden (ürününden) uşur denilen zekatın alındığı topraklar. Müslüman devletlerde harb ile alınıp gâzîlere (askerlere) taksim edilen veya isteyerek İslâm'ı kabûl edenlerin ellerinde bırakılan yâhut devlet reisinin (başkanının) izni ile müslümanlar tarafından işlenip faydalanılır hâle getirilen m

areb

• Çok açıkgöz, en akıllı.

aristo

• (Doğum : M.Ö. 384) Yunan filozoflarından olup Eflatun'un talebesidir. Mantık, ahlâk, siyaset, iktisad, felsefe kitapları vardır. Ruhun bakiliğine inanırdı. Tecrübeden ziyâde akla fazla kıymet verdiğinden çok yanılmıştır.

arız / ârız

• Sonradan olan şey. Bir şeyin zâtına ve hakikatına ait ve lâzım olmayıp başka bir varlıktan bazan vâki ve kaim olan. Takılan. Yapışan.
• Bir şeyi arz ve takdim edici olan.
• Kalın ve geniş bulut.
• Ön dişlerin haricindeki onaltı dişin herbiri.
• İnsanın yanağı.

arnavut

• (Rumca ve Arnavutçadan) Balkan yarımadasının batı tarafında oturan bir kavimdir. Osmanlı devrinde, Kosova, İşkodra, Manastır, Yanya vilâyetleridir. Şimdi müstakil bir devlet olup, Türkçede Arnavutluk şeklinde söylenir.

arsat

• Semer ağaçlarına çakılan ağaç mıh.

asaf-rey

• Düşüncesi Asaf'ınki gibi akıllıca olan vezir.

asfad

• (Tekili: Safed) Suçluların el ve ayaklarına takılan kelepçeler.

asfencah

• Akılsız, ahmak adam.

ashab-ı akıl ve nakil

• Akıl ve bilim sahipleri ve dinî bilgileri nakleden kimseler.

ashab-ı ukul / ashab-ı ukûl

• Akıl sahipleri.

asime

• Akılsız, şaşkın, sersem. (Farsça)

asime-gi / asime-gî

• Akılsızlık, şaşkınlık, sersemlik. (Farsça)

asire

• (Çoğulu: Asirât) Hayvanın ayağının arasına takılan köstek.

askul

• (Çoğulu: Asâkil) Beyaz, büyük mantar.

ateş-pare

• Ateş parçası. Ateş gibi. (Farsça)
• Mc: Çok zeki, çok akıllı. (Farsça)
• Durup dinlenmeyen. (Farsça)

ateş-zede

• Yakılmış, yakılan. (Farsça)

atık / âtık

• Azad edilmiş, Serbest bırakılmış kimse.
• Yaşlı.
• Genç kız.
• Temiz soylu.
• Eski.
• Yavru kuş.

atik

• (Atika) Esaretten serbest bırakılmış olan.
• Soyu temiz. Necib.
• Genç kız.
• Kadim. İhtiyar.
• Yavru kuş.
• Eski.
• Hz. Ebû Bekir'in (R.A.) bir nâmı.

atime

• (Çoğulu: Atâim) Ateş yakılan ocak; mangal.

atvak

• (Tekili: Tavk) Tasmalar. Gerdanlıklar, boyuna takılan mücevherler.
• Tâkatler, kuvvetler.
• Boyundaki halka çizgiler.

avret

• İslâmiyet'te akıllı ve bâliğ (ergen ve evlenecek yaşa gelmiş) olan kimsenin namaz kılarken açması veya her zaman başkasına göstermesi ve başkasının bakması haram (günâh) olan yerleri.
• Kadın, hanım.

ayn-ı akıl

• Akıl gözü.

azab-ı müeccel / azâb-ı müeccel

• Sonraya bırakılmış azap.

azade / âzâde / آزَادَه

• Serbest bırakılan.

ba-haber / bâ-haber

• Haberi olan, haberli.
• Zeki, akıllı.
• İhtiyatlı, tedbirli.

ba-haberan / bâ-haberan

• (Tekili: Bâ-haber) Haberliler, haberi olanlar. Akıllı, zeki, ihtiyatlı kimseler.

ba-hired / bâ-hired

• Akıllı, zeki. (Farsça)

bahired / bâhired / باخرد

• Akıllı. (Farsça)

bahur / bahûr

• Sıcakta yerden yükselen buhar.
• Tütsü. Yakılarak güzel kokular elde edilen ot ve sâir şey.

bahurdan / bahûrdân

• İçinde tütsü yakılan kap. (Farsça)

bakiyat / bâkiyât

• Bakiler. Devam edenler. Geri kalanlar.

bakva

• Bâkilik, ebedilik, sonsuzluk.

barbaros

• Hayreddin Paşa: (Mi: 1466-1546) Tarihin en büyük Denizcisi Hayreddin Paşa, kardeşleri ile İslâm âlemini birleştirmek, tek bir bayrak altında muhteşem imparatorluğumuzun himayesinde toplamak için çalıştı. Sonunda müstakil devleti ile, Osmanlı Devletine iltihak etti. Kaptan-ı Derya olarak Akdenizi bir

baskın

• t. Ağır, sakil.
• Basıp geçen, galip, üstün.
• Ansızın, birdenbire hücum.

bath

• (Çoğulu: Bitah) İçinde kum ve çakıl taşları olan geniş su akıntısı.
• Yüz üzeri düşme.
• Serilip yatan adamın boyu.
• Bırakma.

batha

• Çakıllı, taşlı büyük dere.
• Dağ arasındaki dere.
• Mekke-i Mükerreme'nin eski bir ismi.
• Kamışlık ve sazlık yer.

batın / bâtın

• Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). His (duyu) organları ile hissedilemiyen, hayâl gücü ile hayâl edilemiyen, akıl ile anlaşılamayan.
• Kalb ve rûh, iç âlem, gönül.

behimiyyet

• Hayvanlık, canlı olmakla beraber akılsız oluş.

behnes

• Çirkin, sakil ve kaba olan adam.

behrec

• Eksik veya ayarı bozulmuş para.
• Arzuya, isteğe bırakılmış şey, iş.
• Faydasız, işe yaramaz olan şey.

beka-yı ruh

• Ruhun bâkiliği, ölümsüzlüğü.

belbed

• Akılsız ve ahmak kimse ki, ne ettiğini bilmez.

belha'

• Bir gözüne sürme çekip, diğer gözünü unutan ve gömleğini ters giyen akılsız kadın.

beltem

• Akılsız kimse.
• Peltek adam.

benin / benîn

• (Tekili: İbn) Oğullar, erkek çocuklar.
• Akıllı, temkinli, tedbirli kimse.

ber

• Üzere, üzerine, yukarı mânasına (ve Arabçadaki "Alâ" yerine edat-ı isti'lâdır) (Farsça)
• Göğüs, sine, bağır, sadır. (Farsça)
• Fayda. (Farsça)
• Hamil. (Farsça)
• Hıfz. (Farsça)
• Yan. (Farsça)
• Taraf. (Farsça)
• Nâkil. Götürücü. (Farsça)
• Meyve. (Farsça)
• Yaprak. Varak. (Farsça)
• Meme. (Farsça)
• Genç kadın. (Farsça)
• E (Farsça)

beria

• Akılda güzellik, zekâda ve kıyasette emsalinden üstün olan.

besman

• Bir muahededen, bir anlaşmadan sonra rehin olarak bırakılan şey. Kapora. (Farsça)

bevaki

• (Tekili: Bâki, Bâkiye) Bâkiler, kalanlar, daim olanlar.

beyhoş

• (Bihûş) Şaşkın. Akılsız. Deli. Serseri. (Farsça)

bezi'

• Uslu, akıllı, zarif çocuk.
• Zarif.

bi-çun vebi-çigune / bî-çûn vebî-çigûne

• Hiçbir şeye benzemeyen, nasıl olduğu anlaşılamayan. Allahü teâlânın nasıl olduğunun bilinemeyeceğini ve akıl ile anlaşılamayacağını, idrâk olunamayacağını ifâde eden bir terim.

bi-dimağ / bî-dimağ

• Kafasız, akılsız. (Farsça)

bi-huş / bî-huş

• Akılsız. Sersem, bunak.

bihred

• Akıllı kimse.

bihuş / bîhuş

• Akılsız, sersem.

bildem

• Göğüs önü.
• Boğaz.
• Akılsız kimse.

billit

• Akıllı, hâzık ve mâhir kimse.

bimarhane

• Tımarhane. Akıl hastahanesi.

binende

• Görücü, gören. (Farsça)
• Tedbirli, ilerisini düşünen, akıllı. (Farsça)

birsam

• (Hallüsinasyon) Akıl hastalarının, gerçekten var olmayan bir şeyi varmış gibi yanlış idrak etmeleri halidir. Meselâ karınlarında veya başlarının içinde yılan bulunduğunu söylemeleri yahut bir canavarın ağzını açıp kendilerine baktığını söylemeleri birsam hâlini gösterir.

bişkul

• Becerikli, çevik. (Farsça)
• İhtiyatlı, tedbirli. (Farsça)
• Akıllı. (Farsça)
• Kuvvet sahibi. (Farsça)

bist

• (Çoğulu: Ebsât-Büsât) Yavrusu yanında olan dişi deve.
• Salıverilmiş, bırakılmış olan şey.

bü'bü'

• Her nesnenin aslı.
• İzzet, kerem.
• Zeyrek akıllı, zarif kişi.
• Hâkim, seyyid.
• Gözbebeği.
• Mc: Çok kıymetli ve değerli olan şey.

büh

• Baykuşa benzer bir kuştur, ondan küçüktür. Dişisine büvâhâ derler; ahmak, akılsız kimseyi ona benzetirler.
• Puhu.

bukya

• Sonsuzluk, bâkilik, ebedilik.

büre

• (Çoğulu: Bürât-Bürâ-Bürin) Deve burnuna takılan halkalar.
• Bilezik gibi olan halkaların her birisi.

cadı

• Avrupa'da putperestlik çağından beri gelen bir inanca göre, şeytanın gücünü kullanarak büyü yolu ile insanlara kötülük eden, felâketler getiren kadın. Bu bâtıl inanç yüzünden birçok yaşlı masum kadın, cadı diye Hristiyanların kurduğu Engizisyon mahkemeleri kararıyla yakılmıştır.

cahil

• Tecrübesiz. Bilgisiz. Genç. Toy.
• Allah'ı unutmuş olan. Gafil. (Dünya ve kâinatta Allah'ın bunca eserleri sergilenip dururken bunların sanatkârını ve yaratıcısını tanımamak cahilliğin en akılsızcasıdır.)

çakaloz

• Çakıltaşı atan bir nevi küçük top.

cal / câl

• Akıl.
• Rey.
• Kuyu duvarı.

çalak

• Yerinde durmayan, çabuk, oynak. Dâima çalışan. Her bir hareketi çabuk olan. (Farsça)
• Akıl ve ferâseti açık. (Farsça)

çark-ı felek

• Bir makine veya dolaba benzetilen gökyüzü.
• Mc: Tâlih, baht.
• Yakıldığı zaman dönerek ateşler püskürten bir çeşit donanma fişeği.
• Bir nevi sarmaşıklı nebat çiçeği.

çeşm-i akıl / چَشْمِ عَقِلْ

• Akıl gözü.

cezalet

• Rekâketsiz ifade.
• Güzellik.
• Müdebbirlik, akıllılık.
• Azim, büyük.
• Edb: Kelimeler, ince veya sert söylenişlerine göre; elfâz-ı cezle veya elfâz-ı rakika diye ikiye ayrılır. Elfâz-ı cezle: Söylenişte tatlılığı bulunan veya heybet, ululuk, çarpışma, korkutma, yıld

cezl

• Kalın odun. Tomruk.
• Sağlam. Metin.
• Güzel ve muhkem fikir.
• Rekik olmayıp doğru ve dürüst olan söz veya kelime.
• Kâmil, dirayet sahibi, akıllı ve olgun adam.

cinn

• Bir cins ateşten yaratılmış olup, dünyanın insandan sonra en mühim sekenesidir. Akıl ve şuur sâhibi olup pekçok şer ve isyan yapabildikleri gibi "Peygamberlerin ve semâvî kitabların irşadlarıyla" insana yetişememekle beraber terakki edip yüksek kemâlatlara çıkabilen mahluktur. İnsanlar gibi

cul

• (Çoğulu: Ecvâl) Akıl.
• Rey.
• Kuyu duvarı. Aşağısından yukarısına kadar kuyunun taraflarından her bir tarafı.

cum'a

• Toplanma.
• Perşembeden sonraki gün. Müslümanların kudsî tâtil günü olup, o güne mahsus namazla mükelleftirler. Memur ve işçilerin cuma namazı vakti serbest bırakılmamaları din hürriyetine aykırıdır. Yahudiler ve hristiyanlar haftalık dinî törenleri için cumartesi ve pazar günü serbest

cumhur-i ukala / cumhûr-i ukalâ

• Akıllılar topluluğu. Akıl sahiplerinin hepsi.

cümle-i müste'nefe

• Kendinden önceki cümleden bağımsız, müstakil cümle.

daire-i akıl

• Akıl alanı.

dan

• Arabca, Farsça veya bazı Türkçe kelimelerin sonuna takılarak, âlet ismi veya sıfat yapılır. Meselâ: Ateş-dan : Mangal. Cüz-dan : Cüz kabı, çanta.

deha

• Çok akıllılık. Zekiliğin ve anlayışlılığın son derecesi. İleri görüşlülük, geniş ve çok güzel fikir sâhibi olmak.

deha-i nurani / dehâ-i nuranî

• Olağanüstü zekâ ve akıl.

deha-yı felsefi / dehâ-yı felsefî

• Felsefeden güç alan yüksek akıl.

deha-yı fenni / dehâ-yı fennî

• Eğitimini fen ve felsefeden almış olağanüstü akıl.

dehadar

• Uyanıklık, zeki ve çok akıllı oluş. (Farsça)

delail-i akliye ve mantıkiye / delâil-i akliye ve mantıkiye

• Aklî ve mantıkî deliller; akıl ve mantığa uygun deliller.

delail-i nakliye

• Nakil yolu ile gelen deliller.

delalet-i akliyye ve mantıkıyye / delâlet-i akliyye ve mantıkıyye

• Akıl ve mantık yardımıyla, akıl ve mantığın yola göstermesiyle.

delil

• İşaret, alâmet; kendisine, doğru bir bakış açısıyla bakıldığında istenilen hedefe ulaştıran şey.

delil-i akli / delil-i aklî

• Akıl yolu ile bulunan delil. Nakil yolu ile olmadan, düşünülerek bulunan delil.

demşinas

• Hikmetli davranan, akıllı. (Farsça)

ders

• Tenbih, tâlimat, vazife. Bir şeyi öğrenmek için muallim veya o işi iyi bilen birisinden azar azar alınan vazife.
• Akıl.

deryab

• Akıllı, anlayışlı, müdrik. (Farsça)

destec

• Desti.
• Kola takılan bilezik.

devir

• (Devr) (Çoğulu: Edvâr) Nakil. Birisinin uhdesinden diğerinin uhdesine geçirmek.
• Bir şeyi sonuna kadar okuyup bitirmek. Geçmiş dersleri hatırlama.
• Bir şeyin çevresinde dolaşmak. Dönme.
• Seyahat. Bir memleketi dolaşmak.
• Bir şeyin kendi mihveri üzerinde dönmesi.

difnas

• Akılsız, ahmak kimse. (Müe: Difnes)

dıkis / dıkîs

• Akılsız kadın.

dikkat-i nazara alınsa

• İnceden inceye düşünülse, göz önünde bulundurup bakılsa.

dil-agah / dil-âgâh

• Kalbi uyanık. Akıllı, bilgili, görgülü. Gönül anlar. (Farsça)

dimağ / dimâğ

• Beyin, kafanın içi; akıl, bilinç.

dımar

• Cehalet devrinde Arabistanda bir sanem (put) ismi.
• Bir daha sâhibinin eline geçmesi ümid edilmeyen zâil olmuş mal.
• Sonraya bırakılan vâde. Müddeti hudutsuz borç.
• Gizli.

dirayet

• Zekâ, bilgi. Kuvvetli tecrübe sahibi olmak.
• Fetanet. Temkin ve tecrübeye dayanan akıl.

• Zekâ, iktidar, beceriklilik. Akıl ve ilim yoluyla yapılan çözüm.

diskalifiye

• Müsabaka dışı bırakılmış. (Fransızca)

divan-ı ahkam-ı adliye / divan-ı ahkâm-ı adliye

• Huk: Kanunlara göre, bakılacak dâvalarla ilgilenmek üzere 1284 yılında kurulan ilk nizâmiye mahkemesi.

divane / dîvâne

• Akılsız, deli.

divanece / dîvânece

• Akılsızca, delice.

dü-şah

• Çatal ağaç. (Farsça)
• Tomruk. (Farsça)
• Eskiden suçlunun boynuna takılan çatal ağaç. (Farsça)

duga

• Akılsız kadın.

dugaga

• Ahmak, akılsız kişi.

dühat

• Akıllılar. Akılda çok ileri olanlar. Dehâ sâhibi. Son derece anlayışlı ve zekâ sahibi olanlar.

duhmesan

• Kara yağız, iri yapılı adam.
• Akılsız adam.

ebleh

• Ahmak, akılsız.

ebna-üd dehaliz / ebnâ-üd dehaliz

• Anası babası belli olmayıp etrafa atılmış, sokağa bırakılmış çocuklar.

ecil

• İşini geriye bırakan, geciktiren.
• Geciktirilen, geriye bırakılan şey.
• Bir yerde birikip toplanmış su.

edille-i akliye

• Akıl ile bulunan isbat vâsıtaları, akli deliler.

efazıl-ı ukala / efâzıl-ı ukalâ

• Akıllıların en ileri gelenleri.

efkel

• (Çoğulu: Efâkil) Titremek.

egbiya

• (Gabi. den) Gabiler. Akılsızlar. Anlayışı kıt olanlar.

ehl-i akıl

• Akıl sahipleri.

ehl-i akıl ve tahkik

• Gerçeği araştıran akıl sahipleri.

ehl-i akıl ve vicdan

• Akıl ve vicdan sahibi kimseler.

ehl-i arz

• Dünyadakiler. Yerdekiler.

ehl-i keşf

• His ve akılla anlaşılamayan şeylerin, kalbine doğduğu velî zâtlar.

ehl-i ukul / ehl-i ukûl

• Akıllılar, akıl sâhibleri.

• Akıllılar, akıl sahipleri.

ehliyet

• Salâhiyet, elverişlilik. Kişinin borçlandırma ve borçlanmaya elverişli olması. Akıllı olmak, iyiyi kötüden ayırabilmek.

ejir

• Akıllı, uyanık, açık göz. (Farsça)

ekele

• (Tekili: Âkil) Çok yiyenler, oburlar, pisboğazlar.

ekyas

• (Tekili: Kis) Kisler, para keseleri. Torbalar.
• (Keys) Akıllı kimseler.

elbab

• (Tekili: Lübb) Akıllar.

elcime

• (Tekili: Licâm) Hayvanların ağızlarına takılan gemler.

elibba'

• (Tekili: Lebib) Akıllılar, kâmiller, kemalât sahipleri, olgun kimseler.

emanet / emânet

• Geri alınmak üzere bırakılan şey, eşya.

• Emîn, güvenilir olmak. Peygamberlerde bulunması lâzım olan yedi sıfattan biri.
• Fıkıh ilminde, güvenilen kimseye bırakılan mal.

emraz-ı akliye

• Akıl hastalıkları.

endahte

• Terkedilmiş, bir tarafa atılmış. Bırakılmış. (Farsça)

entellektüel

• (Bak: Münevver) Aydın. Akıl ve zihinle ilgili. (Fransızca)

er'an

• Ahmak, bön, salak, ebleh.
• Deli, çılgın.
• Şaşkın, şaşırmış, taaccüb etmiş.
• Uzun boylu, akılsız kişi.
• Leşker.
• Dağ. (Müe: Ra'nâ)

erabet

• Akıllı, zeyrek ve uslu olma.

erciye

• Arkaya, sonraya bırakılan şey.

eris

• Zeki, akıllı, uyanık, zeyrek, uslu. (Farsça)

eser-i akıl

• Akıl eseri, akıl yoluyla yapılmış eser.

esfel-i safilin / esfel-i sâfilîn

• Sefillerin en sefili. Cehennem'in en aşağı tabakasındakiler.

• En aşağı yer. Zaiflik, yaşlılık, boy bos, akıl ve anlayışın gidip çocuk gibi olmak, amel ve iş yapmaktan kesilip, sevâb kazanacak bir şey yapamaz hâle gelmek, erzel-i ömür. Cehennem'in aşağısı.

eskal

• (Sakil. den) Daha sakil, en ağır, en çirkin.
• Kaba, can sıkıcı.

eşkiya

• Şakiler. Yol kesenler. Asiler. Allah'a veya kanunlara isyan edip kötülük yapanlar. Haydutlar, anarşistler, âsiler. Hak ve kanunlara baş kaldıranlar, Allahın emirlerine karşı gelenler.

esma-i müpheme / esmâ-i müpheme

• Gr. ism-i mevsuller; mânâsı kapalı isimler; yalnız başına müstakil bir mânâ taşımayan ancak kendinden sonra gelen cümle ile (sıla cümlesi) birlikte bir mânâ içeren isimler.

esrar / esrâr

• Sırlar, gizli ve akıl ermeyen şeyler.

etkıya

• (Tekili: Taki) Çok takvâ sâhibi olanlar. Takiler. Takvâda çok ileri giden mes'ud kimseler.

evasıt / evâsıt / اواسط

• Ortalar, ortadakiler. (Arapça)

evgad

• (Tekili: Vagd) Ahmaklar, eblehler, salaklar, bönler, akılsızlar.

evkaf

• (Tekili: Vakıf) Allah yoluna hizmet için verilip devamlı bırakılan şeyler. Sahibi tarafından şeriata uygun olarak bir hayır iş ve hasenata tahsis olunmuş mülk veya mallar.Osmanlı devletini asırlar boyu kuvvetli bir devlet olarak ayakta tutan kuruluşlardan biri de vakıftır. Osmanlı tarihini inceleyen

evreng

• Taht, evrend. (Farsça)
• Şan, şeref, nâm. (Farsça)
• Zinet, süs. (Farsça)
• Akıl, irfan. (Farsça)
• Ağaç kurdu. (Farsça)
• Hoş hâllilik, hâlin hoşluğu. (Farsça)
• Hile, desise, hud'a, aldatma, oyun. (Farsça)
• Yakışıklılık. (Farsça)

evvelin ü ahirin / evvelîn ü âhirîn

• İlkler ve sonlar. Evvelkiler ve sonrakiler.

evveliyat

• Başlangıçlar. Mukaddemat. İlk öndekiler. İbtidaki cihetler.
• Her akıllının tereddütsüz tasdik ve kabul edeceği hususlar.
• Man: Mücerred mevzu ve mahmulleri arasındaki nisbet tasavvur edilince aklın kat'iyyetle teslim ve tasdik ettiği kaziyeler.

ezhan-ı avam / ezhan-ı avâm

• Avamın zihinleri; sıradan halkın akılları.

fahim

• Akıllı. Anlayışlı.

fahm-i hayvani / fahm-i hayvanî

• Hayvan kemikleri yakılarak elde edilen hayvan kömürü.

fail-i muhtar / fâil-i muhtar

• Re'yinde müstakil olan. İstediğini yapmakta serbest olan (Cenab-ı Hak).

far

• Otomobil, kamyon gibi nakil vasıtalarının önündeki kuvvetli lâmbalar. (Fransızca)

farfara

• Hafif meşreblik. Gürültülü. Gürültüye boğmak.
• Akılsızlık.

farih

• (Çoğulu: Fevârih-Füreh) Gayretli davar.
• Akıllı kişi.

fatın

• (Fıtnat. dan) Fıtnat sahibi, zihni açık, uyanık. İleri derecede akıllılık.

fatin

• (Fıtnat. dan) Anlayışlı, akıllı, zeki, uyanık.

fatin-ül asr

• Asrın en zeki, anlayışlı ve akıllısı.

fatinü'l-asr / fatînü'l-asr

• Asrın en dâhisi, en akıllısı.

fatinülasr / fâtinülasr

• Asrın en akıllısı.

fedir

• Akılsız, ahmak kimse.
• Zayıf ve âciz kimse.

fedm

• Ahmak, bön, kalın kafalı, budala.
• Yaşamak.
• Yaşlanmak, ihtiyarlamak.
• Yorulmuş, sakil kimse.

fehim / fehîm

• (Fehm. den) Anlayışlı, akıllı, zeki (kimse.)

felsefe

• Akıl yoluyla "niçin" sorusuna cevap arayan ilim.

ferahe

• Zeyreklik. Çok akıllılık. Davarın gayretli olması.

ferfere

• Farfara, akılsızlık, hafif meşreplik.
• Patırtıcı, gürültücü, ağzı kalabalık.

fesad-ı dimağ

• Akıl bozukluğu, delilik.

fesh

• Bozmak. Hükümsüz bırakmak. Kaldırmak.
• Zayıf olmak.
• Bilmemek. Cehil.
• Re'y ve tedbiri ifsad eylemek.
• Zaif-ül akıl. Zaif-ül beden.
• Tembellik yüzünden gayesine erişemeyen.
• Unutmak.
• Tıb: Beden âzalarının mafsallarını yerinden çıkarıp ayırmak

fetanet / fetânet

• Peygamberlerde bulunması lâzım olan sıfatlarından biri. Peygamberlerin; bütün insanların en akıllısı, en zekîsi ve en anlayışlısı olmaları.

fıkdan-ı akl

• Akıl azlığı, salaklık, ahmaklık.

fikr

• Fikir, düşünce.
• İdrak,
• Zihin, akıl.
• Hatır.

• (Fikir) Akıl.
• Re'y, istek, düşünce.

fina / finâ

• Şehir kenarı, büyük mezarlıklar (fabrika, mektep, kışlalar) ve kasabadakilerin harman yapmak, hayvan koşturmak, eğlenmek için devamlı kullandıkları yerler.

fırka-i dalle / fırka-i dâlle

• Âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere kendi görüş ve akıllarına göre mânâ vererek, doğru yoldan ayrılıp dalâlete (yanlış ve bozuk yollara) sapmış fırkalardan her biri.

fıtne

• Akıllılık. İdrak ve anlayışı kuvvetli olmak.

fitne

• İnsanın akıl ve kalbini doğrudan doğruya, hak ve hakikatten saptıracak şey.
• Muhârebe.
• Azdırma.
• Karışıklık. Ara bozmak. Dedikodu.
• Küfr. Fikir ihtilâfı.
• Şikak. Kavga.
• Delilik.
• Mihnet ve beliye.
• Mal ve evlâd.
• Potada altın v

flama

• Mızrak ve süngü ucuna takılan, gemi direğine çekilen ince bayrak.

forsa

• Buharlı gemilerin icadından evvel yelkenli gemilerde kürek çekmeğe mahkum harp esirleri. Bunlar, kaçmamaları için birer ayakları güvertelere çakılı bulunurlardı. Ayaklarından bağlı olmaları münasebetiyle bunlara payzen namı da verilirdi. Bununla birlikte payzen tabiri, daha çok cürüm ve cinayet erba

frenk sakalı

• Eskiden frenkleri taklid suretiyle bırakılan sakal hakkında kullanılan bir tabirdi. Çeneye gelen kısım uzunca bırakılıp, yukarı tarafları kısa kesilen veya traş edilen sakal demektir.

gabari

• Kara nakil vasıtalarındaki yükün yükseklik ölçüsü. (Fransızca)

gabavet / gabâvet / غَبَاوَتْ

• Ahmaklık, akılsızlık.

gamaim

• (Tekili: Gımâme) Hayvanların, yem yemelerini veya ısırmalarını önlemek gayesiyle ağızlarına takılan torba gibi şeyler.

gamize / gamîze

• Akıl zayıflığı, ahmaklık, geri zekâlılık.

gamuz

• İtham olunan, töhmet altında bırakılan.
• İçinden kan giden dişi deve.

gaşan

• (Gaşayân) Gönül dönmek.
• Akıl gidip, bihoş olmak.

gayb

• Hazır olmama, gizli kalma. Hazır olmayan gizli kalan, görünmeyen.
• Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerde bildirilmeyen, his organları, tecrübe ve hesâb ile anlaşılmayan gizli şeyler.
• Akıl ve his (duyu) organları ile bilinemeyip, ancak peygamberlerin haber vermesi ile bilinen, Allahü teâ

• Gizli olan. Görünmeyen. Belirsiz.
• Güman. Hislerle veya akıl ile bilinmeyen şey.

gayr-ı akıl / gayr-ı âkıl

• Akıl sahibi olmayan.

gayr-ı ma'kul

• Akıl işi olmayan, aklın kabul etmediği.

gayr-ı mütevekkil

• Tevekkül etmeyen, sadece sebeplere takılıp neticeyi Allah'tan beklemeyen.

gebeş

• Koyunun erkeği. Koç.
• Mc: Akılsız, ahmak adam.

gem

• İdare etmek için atın ağzına takılan demir.

gevher

• Akıl, edep, asıl, cevher.

• Akıl ve edeb. (Farsça)
• Asıl ve neseb. (Farsça)
• Elmas, cevher, mücevher. İnci. (Farsça)
• Bir şeyin künhü ve esası. Hakikat. (Farsça)
• Noktalı olan harf. (Farsça)

gile / گله

• Sızlanma, yanıp yakılma. (Farsça)

giran / girân

• Ağır, sakil.
• Fenâ, kokmuş.
• Bıktırıcı, usandırıcı.

güdaziş

• Yakılma, yanma. (Farsça)

gull

• Kelepçe. Suçlunun boynuna veya ayaklarına takılan zincir, pranga.

güllabici

• Tar: Akıl hastahanelerindeki gardiyanlar. Bunlar ellerinde kamçı olduğu halde deliler arasında dolaşıp azgın delileri döverek uslandırmak vazifesiyle mükellef olduklarından, dışarda bu türlü tavır takınanlara da mecaz yoliyle güllâbici denilirdi.

guş-i huş

• Akıl kulağı. Can kulağı.

gussa

• Keder. Tasa.
• Gam.
• Boğaza takılan yemek.
• Ağaç, diken.

habeş

• Afrika'nın Kızıldeniz sâhili güneyinde müstakil bir memleket. Bu memleket ahalisinden olan.
• Beyaz ve siyah arasında koyu esmer adam.

haca

• Haris olmak.
• Akıllı.

haca'

• (Çoğulu: Ahcâ) Akıl.
• Nahiye.

hacıyatmaz

• Dibindeki ağırlıktan dolayı yere ne şekilde bırakılırsa bırakılsın, dik bir durum alan oyuncak.
• Mc: Zor durumlarda kendisini çabucak toparlamayı beceren kişi.

hadad

• Mürekkep.
• Nakış.
• Akılsız, ahmak adam.
• Kolay.

hadaik-ı hassa / hadaik-ı hâssa

• Saray bahçeleri. Bunlar biri saray içinde, diğeri saray dışında olmak üzere iki kısımdı. Saray içindeki bahçe ve bostan işleriyle meşgul olanlara "Has Bahçe Bostancıları"; saray dışındakilere ise "Hassa Bostancıları" denilirdi. Saray dışı bahçe ve bostanların bazıları şunlardı: Kadıköy bağı, Davut P

hadba'

• Uzun boylu akılsız kadın.
• Yumuşak gönüllülük.

hadd-i zina / hadd-i zinâ

• Akıllı olan, ergenlik çağına gelen ve konuşabilen müslüman veya müslüman olmayan kadın ve erkeğe, dâr-ül-İslâm'da (İslâm memleketinde), tehdîd edilmeden, arzûlariyle, zinâ yaparken yakalandıklarında verilmesi gereken cezâ.

hadeb

• Uzun boylu, akılsız kimse.

halita-i dimaği / halita-i dimağî

• Akıldaki muhtelif mes'ele ve fikirler. Dimağdaki karışık, muhtelif bilgiler. (Farsça)

halta

• Köpeklere takılan boyun halkası. Tasma.

hamule

• Yük. Yük taşıyan nakil vasıtalarının yükü. (Farsça)

harf

• Ağızdan çıkan her bir sese âit verilen işaret. Alfabeyi meydana getiren şekilli çizgilerden herbiri.
• Müstakil bir mânâya değil de başka harflerle birleşerek, başka muayyen ve müstakil çok mânaların ifadesi için kullanılan şekil. Başkasının mânalarını gösteren işaret.
• Vecih, ü

harfiye

• Kendi başına müstakilen bir mânası ve te'siri olmadığı halde, kendi cinsinden bir topluluğun içinde olduğu zaman ancak bir vazife gören şeylere denir.

haric-i akıl / hâric-i akıl / خَارِجِ عَقِلْ

• Akıl dışı.

• Akıl dışı.

haric-i daire-i akliye

• Akıl dairesinin dışında.

harik

• Zeyrek akıllı kimse.

hasat / hasât

• Küçük taş parçası. Çakıl.
• Tıb: Sidik yolunda taş peyda olmak.

hasiyet-i akl

• Akıl özelliği.

hatem-i sadaret / hâtem-i sadaret

• Padişahın sadrazamlarda bulunan mührü. Buna "hâtem-i vekâlet", "hâtem-i şerif" veya "mühr-i hümayun" da denilirdi. İlk zamanlar yüzük şeklinde idi ve parmağa takılırdı. Sonraları zincire bağlı olarak sadrazamlar, boyunlarına asarlardı. Bundan ayrılmak, vazifeden azledilmek demek olduğu için; mühürü

hatır / hâtır

• Akıl, zihin, hâl, gönül, değer.

hatır-nişan

• Hatırda kalan, akılda duran. (Farsça)

hatır-nişin

• Akılda kalan, hatırda kalan. (Farsça)

hatıra / hâtırâ

• Anı, akılda kalan.

havagazı

• Isı veya ışık temin etmek maksadıyla yakılarak kullanılan bir gaz. (Türkçe)

havale edilme

• Gönderilme, bırakılma.

havass-ı (hamse-i) batına / havass-ı (hamse-i) bâtına

• Kalbe bağlı beş duyğu: Hiss-i müşterek (hayâl kuvveti), müdrike (akıl), vehim (vâhime), hâfıza, mutasarrıfa (meydana getirici hayal kuvveti).

havass-ı aşere

• On hasse, on duyu; görme, işitme, dokunma, koklama, tatma, hayal, akıl, vehim, hafıza ve tasarruf etme duyuları.

havass-ı hamse-i batına / havass-ı hamse-i bâtına

• Kalbe bağlı beş duygu; hayal, akıl, vehim, hafıza, mutasarrıfa.

havıt

• Deve semeri. Devenin hörgücüne takılan küçük semer.

havkale

• (Çoğulu: Havâkıl) İhtiyar, zayıf, kuvvetsiz ve çelimsiz adam.
• Hızlı yürüme.

havsa

• Bağır.
• Bağırın yanındakiler.

havsala

• Zihnin bir şeyi kavrama derecesi. Anlayış. Akıl.
• Tıb: Kuş kursağı. Karın boşluğu. Cevf.
• Mide.

hayal

• (Çoğulu: Hayâlât) Zihnen tasarlanan şey. Hakikatı bilinmeyip akılla tasarlanan veya gölgeli görünen şey.
• Asıl olmayan ve akıldan geçen fikir.

hayr

• Meşru iş. Faydalı, nurlu ve sevablı amel. Halkın rağbet ettiği akıl, ilim. İbadet, adalet, ihsan, mal gibi nimet.

hayrülhalef

• Bırakılan yeri dolduran hayırlı kimse.

hayvan

• Canlı şey, insanla beraber her canlı.
• İnsan olmayan idraksiz canlı yaratık.
• Yük kaldıran, araba çeken ve binilen hayvan, beygir, katır v.s.
• Mc: Akılsız ve idraksız insan, ahmak. (Aslı "Hayevan"dır)

hayvaniyyet

• Hayvanlık, canlılık, zihayat olmak. Akıl ve idrakten mahrumiyet.

hazım / hâzım

• İhtiyatlı, akıllı, işinde gözü açık olan.

helal

• Allah'ın müsaade ettiği şey. Haram olmayan. Dinî bakımdan kullanılmasında, yenilip içilmesinde, dinlenmesi veya bakılmasında yahut dokunulmasında nehiy olmayan.
• İhramdan çıkan hacı.

hevc

• (Çoğulu: Hüvüc) Uzun boylu ve akılsız olmak.
• Rüzgârın sert esmesi.

heves

• Gelip geçici istek. Nefsin hoşuna gitmek. Devran edip gezmek. Akıl ile olmayıp nefis ile olan istek.

hey'et-i mecmua

• Bir şeyin teferruatına ve cüz'lerine bakılmaksızın bütününün gösterdiği hal ve manzara.

hıbve

• (Çoğulu: Hubâ) Gökyüzüne yayılmış büyük bulut.
• Dizlerini büküp, mak'adı üzerine oturup, elleri dizleri altından bağlamak.
• Bele takılan şey.

hica

• Akıllı.
• Münasib, lâyık.

hicam

• Hayvanlara takılan ağızlık.

hicame

• Deve ağzına ısırmasın diye takılan ağızlık.

hicr

• Men etmek; akıl ve bâliğ olmamış çocuk, deli, bunak, sefih yâni malını kötü yere harcayan ve borçlu gibi kimseleri, tasarruf-i kavlîsinden yâni alış-veriş, kirâlama, havâle, kefillik, emânet ve rehin alıp-verme, hibe gibi işlerin tasarruflarından men' etme.
• Dostluğu bırakmak, dargın

hiddet-i zeka / hiddet-i zekâ

• Akıl üstünlüğü, zekâ keskinliği.

hiffet

• Hafiflik.
• Mc: Onurlu ve vakarlı olmamak. Temkinsizlik. Akılsızlık. Hoppalık.

hıfz-ı emanet

• Canı muhafaza etme.
• Bırakılan emaneti koruma.

hilaf-ı akıl / hilâf-ı akıl

• Akıl dışı, akla aykırı.

hilal / hilâl

• Yeni ay şekli. Yeni ay.
• Fık: Yay şeklinde görülen her yeni aya ve her ayın üçüncü gecesine kadar aya hilâl denir. 26 ve 27 nci gecelerdeki aya da hilâl, onda sonrakileri kamer denir.
• Cami kubbeleri ve minâre külâhları tepesine konulan alemlerin hilâl şeklinde olan uç kısmı.

hıred / خرد

• Akıl, fikir, zihin. İnsandaki düşünce ve anlayış kuvvesi. (Farsça)

• Akıl. (Farsça)

hired / خرد

• Akıl. (Farsça)

hıred-aşub / hıred-âşub

• Akıl dağıtan. (Farsça)

hıred-fersa

• Akıl yorucu. (Farsça)

hıred-mend

• (Çoğulu: Hıredmendân) Akıllı, anlayışlı. (Farsça)

hıred-mendi / hıred-mendî

• Akıllılık.

hıred-pesend

• Akıllı, zîakıl, düşünen.

hıred-suz

• Şaşırtıcı, akıl yakıcı. (Farsça)

hıredmend / خردمند

• Akıllı. (Farsça)

hırızma

• Azgın hayvanların ağzına veya ayının burnuna takılan demir halka.

hırmele

• Akılsız kadın.

hiskil

• (Çoğulu: Hasâkil) Her canavarın yavruları içinde küçük olanı.

hızk

• Zeyreklik, akıllılık.
• Ustalık, mahâret.

hodser

• Dikbaşlı, âsi, serkeş. (Farsça)
• Kendi kendine giden, müstakil. (Farsça)

hokka-i bimağz / hokka-i bîmağz

• Akılsız ahmak kimse.

hu

• "O" mânasına zamir olup müstakil olarak "hüve" diye okunur.

huble

• Boyuna takılan süs eşyası.

hulm

• Rüya, hülya.
• İhtilâm olmak. Açık saçık rüya.
• Akıl.

hulüm

• (Çoğulu: Ahlâm) Düş, rüyâ. (Rüyâ tâbiri iyilerinde; hülm tâbiri kötülerinde kullanılır.)
• İhtilam olmak.
• Akıl.

hulya

• Kuruntu. Hayal. Vehim. Olmıyan bir şeyi düşünerek yaşamak. Akıldan geçen ve matmah-ı nazar olan husus. (Farsça)

humaka

• Akıl azlığı, ahmaklık.

hurdebin-i akıl / hurdebîn-i akıl

• Akıl mikroskobu; küçücük şeyleri görebilen akıl.

hurk

• Akılsız, bilmezlik.
• Dehşet, şiddet.

hurkat

• Cehalet, câhillik, akılsızlık, bilmezlik.

hürman

• Akıl.

hürre-i mükellefe

• Fık: Akıl ve bâliğ olan hürre kadın. Sevap ve günahtan mes'ul olan kadın.

huş / hûş / هوش

• Akıl, fikir, zekâ, iyi ile kötüyü ayırma hissi. (Farsça)
• Ruh, can. (Farsça)
• Ölüm, (Farsça)
• Zehir. (Farsça)

• Akıl. (Farsça)

huşare

• Bir yere giderken bırakılan faydasız şeyler.
• Her şeyin kötüsü.

huşdar

• Akıllı, uslu. (Farsça)

huşenk

• İdrak, akıl, iz'an. (Farsça)

huşmend

• (Çoğulu: Huşmendân) Akıllı, aklı başında. (Farsça)

huşmendan / huşmendân

• (Tekili: Huş-mend) Aklı başında olanlar, akıl sâhipleri.

huşmendane / huşmendâne

• Akıllıca, aklı başında olarak. (Farsça)

hüsn-ü akli / hüsn-ü aklî

• Akıl yoluyla anlaşılan güzellik.

hüsn-ü tedbir

• İyi düşünülerek tutulan yol. Tefekkür ile tasmim etmek, ihtiyar olunacak meslek ve harekete karar vermek.
• Bir kimseden bir haberi nakil ve rivâyet eylemek.
• Bir şeye iyi muvaffak olmak için o işe muvafık ve hesaplı hareket etmek.

huşrüba

• Akıl kapan, aklı baştan alan. (Farsça)

hüşyar

• Uyanık, akıllı, zeki. Ayık. Uslu.

huşyar / huşyâr / هشيار

• Akıllı. (Farsça)

hüşyarane

• Akıllıcasına. (Farsça)

hüşyari / hüşyarî

• Hüşyarlık, akıllılık. (Farsça)

ibaha / ibâha

• Bir şeyin haram olmaktan çıkarılarak serbest bırakılması; mübah kılma.

ibka

• Bâkileştirmek. Devamlı etmek. Azletmeyip yerinde bırakmak. Yerinde devamlı etmek.
• Tayinleri her sene, bir sene müddetle yapılan memurlardan bu müddet bitmeden evvel hizmetleri beğenilenlerin yeniden bir sene için yerlerinde kalmalarına müsaade edilmesi.
• Mc: Sınıfta bırakmak.<

ibkà

• Bâkîleştirme, sürekli ve kalıcı hale getirme.

ibka / ibkâ

• Sürekli kılma, bakileştirme.

ibtila / ibtilâ

• Belâya uğramak. Musibete düşmek. İyi veya kötü şeye düşkünlük, tiryakilik.
• İnsanın iyiliğini, kötülüğünü ve kemâl derecesini meydana çıkaran imtihan, tecrübe.

• Tiryakilik, düşkünlük.

ibtila-yi şedid / ibtilâ-yi şedid

• Şiddetli tiryakilik.

ichad

• Eziyet çekme, elem ve sıkıntıya mâruz bırakılma.
• Gayret etme.

idare fitili

• Eskiden geceleyin yatak odalarını aydınlatmak için zeytinyağı konmuş küçük bir tabağın içinde yakılan bir çeşit fitilin adıdır. Küçük petrol lâmbalarına da idâre denildiği için bunların fitillerine de bu ad verilir.

idarehane

• Bir işe bakan hey'etin veya bir işi idare edenlerin toplanarak iş gördükleri yer ve dâire. (Farsça)
• Dergi, gazete vs. gibi yayınların yazı işlerine bakılan dâire. (Farsça)

iddirak

• Akıl etme, idrak etme, anlama, fehmetme.
• Bir yere toplanmak.
• Birbirine yetişmek.

idealizm

• Bilgide temel olarak düşünceyi alan ve eşyanın müstakil mevcudiyetlerini inkâr edip fikren mevcudiyetlerini kabul eden yanlış bir felsefe doktrini. (Fransızca)

idrak / idrâk

• Anlayış. Kavrayış. Akıl erdirmek. Fehim. Yetiştirmek.

• Anlayış, akıl edinme.
• Yetişmek, erişmek.
• Olgunlaşma çağını bulma.

idrak-i maali / idrak-i maâlî

• Büyük mes'eleleri ve sırları kavramak, akıl erdirmek.

ıdtıram

• Ateş yakılmak.
• Şule vermek, ışıklandırmak.

ifsah

• Unutmak. Akıldan çıkarmak. İhmal etmek.

ihrak / ihrâk / احراق

• Yakma. (Arapça)
• İhrak edilmek: Yakılmak. (Arapça)
• İhrak olunmak: Yakılmak. (Arapça)

ihtilal-i dimağiye / ihtilâl-i dimâğiye

• Akıl karışıklığı.

ihtiyari / ihtiyarî

• Mecburi olmayan. İsteğe bağlı. Bir kimsenin isteğine bırakılmış olan.

ikad-ı kanadil

• Kandillerin yakılması.

ıkd

• İnci. Gerdanlık. Mücevher, boyuna takılan dizilmiş kıymetli şey.
• İnci dizecek iplik.
• Hurma salkımı.

iktiza-i nass / iktizâ-i nass

• Âyet ve hadîslerin gerektirdiği şey; nassın (âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfin) hükmünün anlaşılabilmesi ve istenilen mânânın ortaya çıkması için sözün tamâmına bakılarak gerekli hükmün taktir edilmesi.

ilahe'l-evveline ve'l-ahirin / ilâhe'l-evvelîne ve'l-âhirin

• Baştakilerin ve sondakilerin İlâhı, Allah.

ilahiyyun

• İlâhiyatçılar.
• Fls: Sadece Allah'ın varlığından bahseden filozoflar. Sadece akıllarına güvenerek Cenab-ı Hak'tan bahseden bir kısım filozoflar.

ılat

• (Çoğulu: Alât) Devenin boynuna takılan ip.

ilham / ilhâm

• Peygamberlerin kalblerine, uyanık iken, melek görünmeden ilâhî vahyin bırakılması.
• Sâlihlerin, iyi kimselerin kalbine gelen İslâmiyet'e uygun mânâlar.
• Allahü teâlânın bildirmesi. Sevk-i tabîî. Bugün buna içgüdü denilmektedir.

ilka

• Vahiyle indirilme, kalbe bırakılma.

ilm-i ledün

• Akıl veya nakil yoluyla değil, kalple ve doğrudan Allah'tan öğrenilen ilim.

imame

• İslâma mahsus baş kisvesi olan sarık. Zırhlı külâh.
• Çubuk ve sigaralığın başına takılan ağızlık.
• Tesbihin başındaki ve ipin iki ucu içinden geçen uzunca tane.

iman-ı kesbi / îmân-ı kesbî

• Bir kimsenin âkıl (akıllı) ve bâliğ olduktan (ergen, gusül, boy abdesti alacak yaşa geldikten) sonra ettiği îmân.

imhal-i ikab / imhâl-i ikab

• Cezanın sonraya bırakılması.

infirad / infirâd / انفراد

• Bir başına kalma. (Arapça)
• İnfirâd ettirilmek: Bir başına bırakılmak. (Arapça)

inhimak

• Ahmak olma. Ahmaklaşma.
• Akılsız görünme.

inhisar

• Hasr olunma.
• Tecavüz etmeme.
• Bir iş veya malın idâresinin bir kişiye, bir ele bırakılması. Bir elden idâre. Bir şeye mahsus olup, başka şeye şümulü olmama. Yalnız bir şeye veya bir şahsa hasrolunma.

insan

• (Bu kelimenin aslı, lugat âlimlerince "ins" den geldiği söylenir. Kamusta da kûfiun'a göre "Nisyan" kelimesinden geldiği zikredilmektedir.)Akıl, şuur ve imân ile diğer canlılardan ayrı, Cenab-ı Hakk'ın en mükerrem yarattığı mahluku olup, Rabbanî ni'metleri unutkanlığı dolayısıyla insan denil

• Rûh ve bedenden meydana gelen akıl sâhibi varlık.

iptila / iptilâ

• Düşkünlük, tiryakilik.

irabet

• Akıl, anlayış, kavrayış.

irade-i cüz'iyye / irâde-i cüz'iyye

• Allah tarafından insanın yetkisine bırakılan cüz'î irade. İnsan iradesi.

irb

• (İreb) Akıl. Zihin, zekâ.
• Akıllılık.

irbe

• Akıllılık, zekâ.
• Hile, oyun.

iş'al edilen / iş'âl edilen

• Yakılan, tutuşturulan.

isar

• Keçinin memesine takılan torba, kese.

ıskarmoz

• Kayık ve sandallarda kürek takılmak üzere yan kenarlara dikine sokulmuş tahta çiviler.
• Bir cins küçük balık.

iskarmoz

• Gemilerin kaburgalarını teşkil eden eğri ağaçlar.
• Kayıklarda kürek takılıp çekilen ağaç çiviye de bu ad verilir.

iskele

• Binada yüksek yerleri yapabilmek için kurulan geçici sal.
• Deniz nakil vasıtalarının yanaşabilmeleri için deniz kıyısında yapılan yer.
• Deniz kenarında ve deniz vasıtalarının yanaşmasına elverişli kasaba.
• Bir memleketin deniz yolu ile yapılan ticaretine vasıta olan lima

işrak vakti / işrâk vakti

• Güneşin ufuk hattından beş derece (bir mızrak boyu) yükselmesinden, yâni güneşin çıplak gözle bakılamıyacak kadar parlamasından îtibâren başlayan zaman, bayram namazı vakti.

isti'dad

• Bir şeyin kabulüne ve kazanılmasına olan fıtrî meyil.
• Kabiliyet. Akıllılık. Anlayışlılık. Allah Teâlâ Hazretlerinin (C.C.) insanlara ve sâir mahluklara tevdi buyurduğu kabiliyet kuvveleri.

istib'ad / istib'âd

• Uzaklaşma. Uzak görme, ihtimal vermeyiş, olmayacak sanma, akıldan uzak görme.
• Yakıştırmayış.

• Akıldan uzak görme.

• Uzaklaşma, uzaklaştırma, akıl dışı sayma.

istibad / istibâd

• Akıldan uzak görme.

istibdad

• Başlı başına olmak. Keyfî idare sistemi.
• Zulüm ve tahakküm. İdaresi altındakilerin istemediği şeyleri yalnız kendi keyfine göre zorla ve zulümle yaptırmaya çalışmak. Kanun ve nizamlara bağlı olmayarak, çok defa da kanun namına kanunsuzluk yaparak, keyfi hükmünü icra ettirmek. Kimseyi

istibhal

• Azad etme. Azad olma, serbest bırakılma.

istibka

• Devamını isteme, geriye bırakma; bâkîleştirme.

istical

• Sonraya bırakılmasını istemek.

istida'

• (Vedâ'. dan) Bakılmak üzere emaneten bir kimseye bir şey bırakmak. Bir malı emaneten bir yere bırakmak.

istidlal / istidlâl / استدلال

• Delîl getirme. Akıl ile, düşünerek, inceleyerek eseri (yapılan işi) görerek yapanı; yaratılmışları görerek yaratanı anlamak.

• Delil ile hüküm çıkarma, akıl yürütme, delillerin ışığında yargıda bulunma. (Arapça)

istidlalat / istidlâlât

• Delil getirme, akıl yürütme, çıkarımda bulunma.

istidlalen / istidlâlen

• Delil getirerek, akıl yürüterek.

istihar

• Geri bırakılma, geri kalma.

istihkamat-ı dahiliye / istihkâmat-ı dâhiliye

• Bir istihkâmın iç tarafında, icab ettiği zaman yapılan müstakil sığınaklar.

istihkar

• Hakaret etmek. Küçük görmek.
• Hakir görülmek. Hor bakılmak.

istihsan-ı akli / istihsan-ı aklî

• Akıl tarafından beğenilme, güzel bulunma.

istikamet

• Hatt-ı hareketi doğru olmak. Doğruluk, nâmuslu hareket. Her işte itidal üzere bulunmak. Adâletten, doğruluktan ayrılmayıp, diyânet ve akıl içinde yürümek.
• Allah'a kulluk etmek.
• Bir şeyin bir tarafa doğru olarak uzanması.
• Yön, cihet.

istiklal / istiklâl

• (Kıllet. den) Kendi başına olmak, kimseye bağlı olmayış, müstakil oluş.
• Az bulma, kâfi görmeme.
• Rey sahibi olup keyfi iş görme ve başkasının emrine ve fikrine tâbi olmaktan uzak kalma.

istiklalcu / istiklâlcu

• İstiklâl arayan. Müstakil olmak, hür olmak için çalışan. (Farsça)

istiklaliyet / istiklâliyet

• İstiklâl üzere bulunma. Hür ve müstakil olma. Başlı başına buyruk olma.

istizhan

• Akıl etmek, düşünmek.

ıtlak / ıtlâk

• Kayıtsız, sınırsız, mutlak olma; teklik, çokluk veya nitelik gibi şeylere bakılmaksızın kullanıldığı mânâya delâlet eden lâfız; kitap kelimesi gibi.

iz'an / iz'ân / اذعان

• Basiret. Anlayış.
• Teslim olup itaat etmek.
• Akıl. Zekâ. İnanç. İdrak. Bilmek.

• Kavrayış. (Arapça)
• Terbiye. (Arapça)
• İz'ân etmek: Akıl etmek. (Arapça)

iza

• Arabça kelimelerin başında kullanılırsa; birdenbire, bir de bakılır ki, gibi mânalara gelir. İsim cümlesinin evvelinde bulunur.

izafat

• (Tekili: İzâfet) İzafetler, isim takıları, isim tamlamaları.
• Gr: Zincirleme isim tamlaması.

jön türk

• Genç Türk. 1868'den sonra, Avrupa'daki gibi, güya yenilik ve terakki isteyen Genç Osmanlılara Avrupalılarca takılan isim. (Fransızca)

kabli / kablî

• İlke ve önceliğe âit. Hiçbir tecrübeye dayanmadan. Yalnız akıl ile.

kaburga

• Göğüs kemiklerinin beheri. Göğüs kemiklerinin bel kemiğine bağlanmak suretiyle meydana getirdikleri şeklin bütünü.
• Gemi, sandal, kayık gibi deniz nakil vasıtalarının hayvan kaburgasına benzeyen ve omurga üzerine kaldırılan eğri ağaçları.

kafa

• (Çoğulu: Akfâ) Baş. Kafa.
• Ense, arka.
• Akıl, zekâ, anlayış.

kafes

• Tel, ince demir veya ağaç çubuklarından yapılan ve içine kuş ve saire konulan şey.
• Dışardan içerisi görünmesin diye, ince tahta çubuklarından yapılıp harem pencerelerine takılan siper,
• Ahşap bir binanın kaplama ve sıvası olmaksızın direklerden ibaret taslağı.

kahkaha

• Yanındakiler işitecek kadar gülmek.

kal u kil / kal u kîl / kâl u kîl

• "Dedi denildi" şeklindeki nakiller.

• "Dedi, denildi" şeklindeki nakiller.

kalb-i metruk

• Terkedilmiş kalb, bırakılmış gönül.

kale-kile / kale-kîle

• Dedi-denildi şeklindeki nakiller.

kalemgir

• Yazı yazarken kalemin kâğıda takılmadan rahatlıkla kayması. (Farsça)

kalus / kâlus

• Ahmak, ebleh, akılsız. (Farsça)

kalusane / kâlusane

• Akılsızcasına, ahmakçasına. (Farsça)

kama

• İki tarafı keskin, ucu sivri ve enli bıçak.
• Duvara veya keresteye çakılan büyük tahta çivi.
• Ağaç, kütük ve sâireyi yarmak için kullanılan ucu ince, arka tarafı kalın ağaç veya demir takoz.

kamil-i ukala / kâmil-i ukalâ

• Kemalde olan mükemmel akıl sâhibleri. Akılların kâmili.

kanazı'

• (Tekili: Kunzua) Uzamış saç.
• Baş traş edilirken yer yer bırakılan saç.

kanun / kânun

• Ocak. Ateş yanan yer. Zaman.
• Kış mevsimi.
• Sakil, ağır adam.
• Kış mevsiminin ilk iki ayı.
• Mangal. Soba.

kanun-u deha / kânun-u deha

• Dehâ kaynağı. Dehâ ocağı, akıl, zekâ kaynağı.

kar-ı akıl / kâr-ı akıl

• Aklın kabul edeceği iş. Akıllıca iş.

kariha

• Fikir kabiliyeti. Zihin kudreti. Düşünme istidadı.
• Akıldan hâsıl olan fikirler. Her şeyin evveli.
• Kuyudan çıkarılan ilk su.

karkal

• (Çoğulu: Karâkıl) Kadın gömleği.
• Yeleksiz elbise.

kasatura

• Süngü gibi tüfeğin namlusu ucuna takılan veya bel kayışına asılı olarak taşınan bir çeşit bıçak.

kasır-ul akl

• Düşüncesi noksan, kısa akıllı.

katar

• Arabistan yarımadasında müstakil bir devlettir. İstiklâlini 1/1/1971 de ilân etmiştir. Hükümet merkezi Doha şehridir. Üç yanı denizle çevrilidir. Halkı müslümandır. Resmi lisanı Arapçadır.

kayyumiyet

• Allah'ın ezelî ve ebedî oluşu, dâimî mevcudiyeti, bâkiliği.

kaziye-i bedihiyye

• Man: Delil ile isbata muhtaç olmaksızın, aklın cezmen hüküm ve tasdik eylediği hüküm. Bu iki kısma ayrılır:1- Kaziye-i bedihiyye-i akliyye: Aklın hârice danışmayarak ve havassın (hislerin) tavassut ve yardımına muhtaç olmayarak tasdik eylediği kaziyeye denilir ki; akıl mücerret mevzu ve mahmulünü ta

kaziye-i zanniye

• Man: Karineler ve emârelerden alınmış olan kaziyyeye denir ki; akıl galip zan ile hüküm eylerse de, onun nakzını dahi tecviz eder, bu cihetle zanniyatın cümlesi nazaridir.

keffaret-i zıhar / keffâret-i zıhâr

• Bir erkeğin, hanımını veya onun yüz, baş, ferc gibi bir uzvunu, kendisine nikâhı ebedî haram olan bir kadına veya onun bakılması haram olan yerine benzetmesi yâni "Sen anam gibisin" veya "Senin sırtın anamın sırtı gibidir" demesinin affı ve onunla te krâr münâsebet kurabilmesi için olan çâre.

kelam-ı kibar / kelâm-ı kibâr

• Büyük, akıllı, veli ve meşhur zâtların güzel, veciz ve çok kıymetdâr olan sözleri ve kelâmı.

kelebçe

• Yakalanan suçluların iki bileğine birden takılan demir halka. Demir bilezik.

kelkel

• (Çoğulu: Kelâkil) Göğüs, sadr.

kemal-i şehamet / kemâl-i şehâmet

• Mükemmel derecede akılla bütünleşmiş yiğitlik.

kemerbend

• Kemer bağı. (Farsça)
• Kemeri takılmış. Belinde kemer olan. (Farsça)
• Mc: Derviş. (Farsça)

kemergah / kemergâh

• Kemer takılan yer. Bel. (Farsça)

kenet

• (Esâsı: Kinet) İki sert cismi birbirine bağlamak için çakılan iki ucu kıvrık madeni parça.

keş

• Akılsız, kolay aldanır. Ahmak.

keşf

• Açmak, gizli bir şeyi bulmak, ortaya çıkarmak. Bir şeyin üzerindeki kapalılığı kaldırmak.
• Evliyânın, his ve akılla anlaşılmayan şeyleri, kalbine gelen ilhâm yoluyla bilmesi.

ketife

• Hased.
• Kapıya çakılan yassı büyük demir kilit.

kevden

• (Çoğulu: Kevâdân) Semerli at.
• Akılsız, ahmak, düşüncesiz.

keyyis

• (Keyyise) Akıllı, anlayışlı, kiyasetli, idrakli, zeki.
• Zarif.

kılade

• Gerdanlık. Boyna takılan kıymetli şey.
• Akarsu.

kıraet / kırâet

• Ağız ile okumak. Kendi kulakları işitecek kadar sesli okumağa hafif kırâet, yanındakilerin işiteceği kadar sesli okumağa cehrî (sesli) kırâet denir.
• Namazın içindeki farzlardan biri.

kırgız

• Türk Milletlerinden büyük bedevi bir kavim olup Asyanın kuzeybatısında ve Türkistanla Sibirya arasında, başka bir deyimle Türkistanın kuzey taraflarında ve Doğu Türkistanın kuzeyinde olarak Rusya ile Çin hududunda bulunuyorlar. Batı tarafındakilere Kırgız ve Kazak; Çin hududundakilere ise Kara Kırgı

kirpik-i akıl

• Mc: Akıl gözünün kirpiği. Aklın, hakikatleri anlamasına engel olan şey.

kirpik-i akl

• Akıl kirpiği.

kırra

• Soğuk, berd.
• Çok fazla susuzluk.
• Akıllılık.

kisra

• Husrevden muarreb veya galat olan bu isim Sa'sâniler sülâlesinden olan Eski İran padişahlarına ve bilhassa Nevşirvan'den sonrakilere verilmiş olup, Rum imparatorlarına Kayser, Çin hükümdarlarına Fağfur ve Hakan denildiği gibi, bunlara da Kisra denilirdi.

kitabet / kitâbet

• Kâtiblik, yazıcılık, yazı yazma ilmi.
• Güzel yazı ve güzel ifâde için lâzım olan yazı yazma usûl ve kâideleri.
• Kölenin belirli bir ücreti ödemek veya bildirilen şartları yerine getirmek karşılığında âzâd edileceğine (serbest bırakılacağına) dâir sâhibi ile yaptığı akid, sözleşme.

kiyaset / kiyâset

• Akıllılık.

klinik

• yun. Hastaya bakılan yer.
• Ders gösterilen hastahane koğuşu.

• Hastaya bakılan yer.

komando

• (Portekizce) Ask: Müstakil olarak çalışan ve baskın, sabotaj v.b. gibi özel vazifeler yapan, az sayıda askerlerden kurulu birlik, çete.

konvoy

• ing. Aynı yere giden nakil vasıtaları topluluğu.
• Aynı yere nakledilen insan grubu.
• Harb gemilerinin himayesinde sefer yapan yük gemileri katarı.

külhan

• Hamam ocağı. Hamamda su ısıtmak için ateş yakılan yer. (Farsça)

kunzua

• (Çoğulu: Kanâzı') Çakıl taşı.
• Tıraş edilmiş başın üstünde bırakılan bir tutam saç.

kur'an-ı mu'cizi'l-beyan / kur'ân-ı mu'cizi'l-beyân

• Açıklamalarıyla benzerini yapmaktan akılları âciz bırakan Kur'ân-ı Kerim.

kur'an-ı mu'cizü'l-beyan / kur'ân-ı mu'cizü'l-beyân

• Açıklamalarıyla mu'cize olan, benzerini yapmakta akılları âciz bırakan Kur'ân.

kur'an-ı mu'cizü'l-beyan-ı azimüşşan / kur'ân-ı mu'cizü'l-beyân-ı azîmüşşân

• Açıklamalarıyla benzerini yapmaktan akılları aciz bırakan, şan ve şerefi yüce olan Kur'ân.

kur'an-ı mucizü'l-beyan / kur'ân-ı mucizü'l-beyân

• Açıklamalarıyla mu'cize olan, benzerini yapmakta akılları âciz bırakan Kur'ân.

kurban

• Allahü teâlâya yakınlık. Mükîm (yolcu olmayan), âkıl (akıllı), bâliğ (ergen, evlenecek çağa gelmiş), hür ve dînen zengin sayılan, müslüman erkek ve kadın tarafından, Allah rızâsı için kurban niyetiyle kurban bayramının ilk üç gününde (Zilhicce ayının on, on bir ve on ikinci günlerinin her hangi biri

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

• Kut'ül Amare ne demektir?

  Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.
  İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

  Kut'ül Amare zaferinin önemi

  Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.
  28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.
  Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

  Kût'a tramvayla asker sevkiyatı

  İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.
  Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.
  Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.
  Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.
  Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.
  Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.
  Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.
  Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.
  Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

kuva-ı selase / kuva-ı selâse

• Üç kuvve; akıl, gazap ve şehvet duygusu.

kuva-yı selase / kuvâ-yı selâse

• Üç güç; gazap gücü, şehvet gücü, akıl gücü.

kuvve-i akliye / قُوَّۀِ عَقْلِيَه

• Akıl gücü, duygusu.

• Akıl duygusu.

kuvve-i akliye ve fikriye

• Akıl ve düşünce gücü.

kuvve-i alime / kuvve-i âlime

• Bilici kuvvet. İnsan rûhuna âit iki kuvvetten birisi, akıl. Buna müdrike de denir.

kuvve-i derrake / kuvve-i derrâke

• Anlayıcı kuvvet, akıl.

lade

• Ahmak, akılsız, ebleh. (Farsça)

lakab

• Asıl isminden başka sonradan takılan ad. Meşhur olan birinin sonradanki adı.

• Bir kimseyi övmek veya yermek (kötülemek) için takılan adlar.

lakap / lâkap

• Asıl isminden başka sonradan takılan ad, meşhur olan birinin sonraki adı.

lakit / lakît

• Geçim sıkıntısı veya nâmus korkusu (zinâ ithamlarından kaçınmak) için terkedilmiş, bir yere bırakılmış çocuk.

lale

• Lâle denen meşhur çiçek.
• Vaktiyle suçluların ve delilerin boynuna takılan halka.
• İncir koparmak için ucu çatallı değnek.

layu'kal / lâyu'kal

• Anlaşılmaz, akıl ermez. Akıl ile idrak olunmaz.

lebabet

• Akıllılık, zeyreklik. Akıl sahibi olma.

lebb

• Lâzım olmak.
• Akıllı olmak.

lebbe

• Göğsün gerdanlık takılan yeri.
• Devenin ve sığırın, göğsünden boğazladıkları yeri.
• Evlâdını ve erkeğini seven kadın.

lebeb

• (Çoğulu: Elbâb) Göğüste gerdanlık takılan yer.
• Atın göğsüne yapılan sinebend.
• Devenin ve sâir davarın göğsüne bağladıkları nesne.
• Dağ eteğinde olan azıcık yumuşak kum.

lebik

• Tatlı sözlü. Yumuşak konuşan.
• Zeki, anlayışlı, akıllı.

lebk

• Akıllı olmak.
• Islah etmek, terbiye etmek.
• Karıştırmak.
• Yumuşak etmek, yumuşatmak.

lehan

• Akıllılık.

lem-yezeli / lem-yezelî

• Devamlılık, bâkilik, zeval bulmazlık.

levha-i temaşa / levha-i temâşâ

• Bakılacak, seyredilecek tablo.

levzai / levzaî

• Akıllı, zarif kimse.

lezir / lezîr

• Akıllı, zeki. (Farsça)

libab

• (Tekili: Lebib) Akıllılar, zeki kimseler.

likam

• Hayvanın ağzına takılan gem. Dizgin. (Farsça)

lisans

• Herhangi bir mevzuda verilen izin. Müsaade belgesi. (Fransızca)
• Üniversite tahsili tamamlanınca alınan diploma. (Fransızca)
• Bir sporcunun resmi yarışmalara katılabilmesi için spor federasyonu tarafından kendisine verilen kayıt fişi veya kimlik kartı. (Fransızca)
• İthal veya ihracı serbest bırakılmayarak (Fransızca)

lokman hakim / lokman hakîm

• Allahü teâlâ tarafından kendisine ilim ve hikmet; akıl, anlayış, idrâk verilen peygamber veya velî. Kur'ân-ı kerîmde ismi zikr edildi. Dâvûd aleyhisselâm zamânında Arabistan Yarımadası'nın Umman taraflarında yaşadı. Uzun bir ömür yaşadıktan sonra ibâ det hâlindeyken Kudüs ile Remle arasında vefât et

lübb

• İç. Öz. Her şeyin iyisi, hülâsası.
• Akıl, içli şeyin içi.

• İç, öz.
• Akıl.
• İçli şeyin içi.

lükaa

• Zahmet, meşakkat.
• Ahmak, akılsız kişi.

lule

• Çeşme, musluk gibi şeylere takılan küçük boru. (Farsça)
• Lüle. Halka gibi dürülmüş şey. (Farsça)

ma'kal

• (Çoğulu: Meâkıl) Sığınacak ve saklanacak yer.
• Kale.

ma'kul

• Akla uygun, akıllıca iş gören, anlayışlı, mantıklı.

ma'kul ilimler / ma'kûl ilimler

• His organları ile duyularak, akıl ile incelenerek, tecrübe (deney, gözlem) ile ve hesâb edilerek elde edilen ilimler, fen bilgileri.

ma'kulat

• (Tekili: Ma'kul) Aklın uygun bulduğu, ancak akıl ile bilinir ve nakle müstenid olmayan meseleler ve ilimler.

maatıf

• (Tekili: Ma'tıf ve Mı'taf) Gözlenilecek veya bakılacak yerler.

madalya

• İtl. Büyük işlerde muvaffak olanlara veya büyük fedakârlık ve kahramanlık gösterenlere hediye ve hatıra olarak verilen ve çok defa yuvarlak biçimde, göğüse takılacak şekilde olan kıymetli madeni parça.

• Başarılı kimselere takılan madeni nişan.

madalyon

• Boyuna takılan süs eşyası.

mahfuzat / mahfûzât

• Hafızadakiler, korunanlar.

mahmuz

• (Mihmaz. dan) Binilen hayvanın sür'atini arttırmak maksadıyla dürtme için potin yahut çizmenin ökçesine takılan demirden yapılmış âlet.
• Kovanların çerçevelerine peteği tesbit etmek için kullanılan mâden tekerlekçik.
• Bir yapıyı veya duvarı, dıştan beslemek için kullanılan dest

mahrek

• (Mahrak) Yakılacak yer. Bir şeyin yandığı yer.

mahrub

• Mahrum edilmiş. Elinden varı yoğu alınmış. Bomboş bırakılmış.

mahrukat

• Yakılacak madde. Yanan şeyler.

mahrukàt / mahrûkàt

• Odun kömür gibi yakılacak şeyler.

mahrum edilen

• Yoksun bırakılan.

mahsus

• Ayrılmış, tâyin edilmiş.
• Herkese âit olmayıp bazılara âit olmuş olan. Yalnız birine âid olan. Hususileşmiş. Müstakil.
• Bile bile, istiyerek.
• Yalandan, şakadan, lâtife olarak.

mahz-ı hikem

• Akıllılığın ve filozofluğun ta kendisi. Hikmetlerin ta kendisi.

maiyyet

• Yanındakiler.

makulat / mâkulât / mâkûlât

• Aklın uygun bulduğu, akıl ile bilinen şeyler.

• Akla uygun olanlar, akılla ilgili bulunanlar.

makulü'l-mana / mâkulü'l-mânâ

• Hikmeti akılla kavranılabilir.

mal

• "Süren, sürülen, sarılan, takılan" anlamlarıyla terkibler yapılmada kullanılır. (Meselâ: Pâymal: Ayak altında çiğnenen) (Farsça)

mana-yı muallaka / mânâ-yı muallaka

• Asılı, takılı mânâ.

manivela

• Ağır şeyleri çekmek ve kaldırmak için vasıtanın dönen merkezine bir ucu takılıp döndürülen kol.

mantık

• (İntak. dan) Konuşturan, söyleten.
• Doğru muhakeme ve doğru düşünceyi öğreten ilim. Akıl kaidesi.
• Akıl, nutuk, söz.

manzar

• (Manzara) (Nazar. dan) Bakılan yer, görülen yer. Görünüş.

manzara

• Bakılıp seyredilen yer.

manzur / منظور

• Görülen, bakılan, nazar edilen.
• Beğenilen.

• Bakılan. (Arapça)
• Dikkat çeken. (Arapça)
• Manzur olmak: Görülmek, göze çarpmak. (Arapça)

masile

• Üzerinde mum veya fitil yakılan çıra ve şamdan.

matmah

• Tamâh olunan şey, hırsla göz dikilerek bakılan şey veya yer.

• Tamah ile bakılan.

matmah-ı cihani / matmah-ı cihanî

• Bütün herkese ait tamah olunan ve büyük istekle üzerine bakılan şey.

matmah-ı nazar

• Hırsla, dikkati dağıtmadan bakılan, bakma.

• Hırsla bakılan şey.

matrud

• Kovulmuş ve saf dışı bırakılmış.

me'cuc / me'cûc

• Çok eski zamanlarda, bir duvar arkasında bırakılmış, kıyâmete yakın, yeryüzüne yayılacak olan Nûh aleyhisselâmın oğlu Yâfes'in soyundan gelecek olan kötü bir millet. Yüzleri yassı, gözleri küçük, kulakları çok büyük, boyları kısadır.

me'kele

• (Çoğulu: Meâkil) Yenilecek, eklolunacak şey.

mebkale

• (Çoğulu: Mebâkıl) Sebzevat yetiştirilen yer.

mecamir

• (Tekili: Micmer) İçlerinde tütsü yakılan kaplar, buhurdanlar.

mecaz-ı akli / mecaz-ı aklî

• Akla uygun olan mecaz, akılla bilinen mecaz, bir şeyi asıl sebebinin dışında başka bir sebebe isnad etmek.

mecnun

• Deli, akılsız.

mecnunluk

• Delilik, akılsızlık.

mecr

• Bir nesneyi devenin karnındaki yavrusuna bey'etmek. Devenin karınındaki yavrusunu bir malla değiştirmek.
• Çokluk asker.
• Akıl.

meder

• Tezek, toprak tezeği.
• Çakıl. Kuru çamur. Kuru balçık.
• Köy, mahalle.

• Çakıl taşı.

• Çakıl taşı.

mefrug

• (Çoğulu: Mefârig) (Ferağ. dan) Başkasına bırakılmış, feragat edilmiş.

mefrugün bih

• Bir kimseye bırakılan şey.

mefrugün leh

• Kendisine bir şeyin mülkiyeti ve tasarruf hakkı bırakılmış olan kimse.

mefsuh

• Hükümsüz bırakılmış. Yürürlükten kaldırılmış. Battal edilmiş.

mehar

• Dizgin, yular. (Farsça)
• Devenin burnuna takılan burunluk. (Farsça)

mehcur

• (Hicr. den) Uzaklaşmış, uzakta kalmış, ayrı düşmüş. Bırakılmış, metruk, unutulmuş, gayr-i müstâmel.
• Saçma sapan, hezeyan. Amel edilmeyen. Kullanılmaz olmuş. Ayrılmış.

mehcuriyet

• Uzaklık, ayrılık.
• Bırakılıp unutulma, metrukiyet.

mehist

• Ağır, sakil. (Farsça)

mehr-i misl

• Mehir söylenmeden veya mehir vermemek şartı ile yapılan bir nikahtan sonra, kadının, baba tarafından akrabâsının kadınlarına bakılarak bunlara verilen mehir kadar verilmesi kararlaştırılan altın, gümüş, mal veya herhangi bir menfeat.

mehr-i müeccel

• Miktarı nikah yapılırken tesbit edilip, ödenmesi daha sonraya bırakılan yâni erkeğin evleneceği kadına sonra ödeyeceği altın, gümüş, kâğıt para veya herhangi bir mal yâhut bir menfeat.

mekyes

• Akıllılık ve ferâsetle bilinen kimse.

melkut

• Yerden kaldırılıp alınan şey.
• Sokağa, virâneliğe, câmi veya kilise kapısına bırakılmış çocuk.

men

• (İsm-i Mevsuldür) Şahsa delâlet eder. "O kimse ki, yahut, kimi, kim, kim ki" gibi mânâlara gelir. İstifham için olur, yerine göre tesniye (Menân) şeklinde ve cemi (Menun) gibi okunabilir. Akıl sahibleri hakkında kullanılır. Mevsule, şartiye, nekre-i tâmme, nekre-i mevsule olur.

mencuk

• Bayrak direkleri ve minâre başına takılan küçük ay. (Farsça)
• Sancak, bayrak. (Farsça)
• Şemsiye. (Farsça)

menkuz

• Nakzedilmiş. Bozulmuş. Hükümsüz bırakılmış.

menşele

• Küçük parmağın yüzük takılan yeri.

mensuh

• (Nesh. den) Hükmü kaldırılmış. Nesholunmuş. Hükümsüz bırakılmış.

merakib-i bahriye

• Vapur, gemi, tekne, kayık vs. gibi deniz nakil vâsıtaları.

merakib-i berriye

• Araba, otomobil, kamyon, at vs. gibi kara nakil vasıtaları.

merfu'

• Yükseltilmiş. Yüksekte. Terfi ettirilmiş. Ref' olunmuş.
• Hükümsüz bırakılmış.
• Gr: Zamme ile harekelenmiş harf. Yani: Harfin harekesi, ötre (mazmum) "u, ü, o, ö şeklinde" okunan harf.

merkel

• (Çoğulu: Merâkil) Yol.
• Hayvan üstüne binen kimsenin iki tarafından ayağı dibindeki yer.

merkub

• (Rükub. dan) Üzerine binilmiş, bindirilmiş.
• Üzerine binilen hayvan veya nakil vasıtası.

meşair

• (Tekili: Meş'ar) Beş duygu, his. Hasseler.
• Akıl ve vahiy.
• Hacı olmadan evvel durulması lâzım gelen mühim makamlar.

mesbuk

• Geçmiş.
• Sebkedilmiş. Arkada bırakılmış. Başkasından geri kalmış.
• İlmihalde: Evvelce imamla namaza durmamış olup, sonradan imama uyan.

mesdul

• Salıverilmiş, serbest bırakılmış.

meşhum

• Cesaretli. Sözü geçer kimse. Zeyrek. Zeki. Akıllı.
• Korkmuş. Korkutulmuş.
• Çok güzel hareketli at.

meşruta

• Bir kimseye veya bir zümreye bırakılmış, bazı şartlara bağlı oluş.
• Sahibi tarafından veresesine satılmamak şartiyle bırakılmış ev vesaire.

meşşaiyyun

• Meşşâiler. Derslerini gezerek veren, peygamberlere uymayarak yalnız akıl ve fikir ile hakikatı bulmaya çalışan ehl-i dalâlet. Dinsizlik yolunu açanlar, sadece akla itimad eden ve vahye tâbi olmayan imânsızlar.

metafizik

• Fizik ve akıl ötesi. Beş duyu organıyla ve tecrübeyle anlaşılamayan şeyler. Fizik ötesini araştıran ilim, ilâhiyyât.

metruk

• Terk olunmuş. Bırakılmış.
• Boşanmış olmak.
• Ölen bir kimsenin bıraktığı eşya.

• Terkedilmiş, bırakılmış, kullanılmaktan vazgeçilmiş, metruk hadis; amel edilmeyecek derecede zayıf.

metrukat / metrûkat / متروكات

• (Tekili: Metruk) Bırakılan şeyler, metruklar, miraslar.

• Miras olarak bırakılanlar, geride bırakılanlar. (Arapça)

metruke

• (Terk. den) (Erkekten) boşanmış.
• Kocası tarafından bırakılmış kadın.

metrukiyet / metrûkiyet

• Metrûkiyete uğramak: Terkedilmek, metruk bırakılmak.

metrukiyyet

• (Terk. den) Terk edilme, boşanmış olma.
• Bırakılmışlık, kullanılmazlık.
• Bir işten çekilip uğraşmama.

meunet

• Birisinin ölmeyecek kadar yiyip içeceği.
• Külfet.
• Masraf. Bir şeyin toplamak, devşirmek, nakil ve boşaltmak ve saymak gibi levazımının teslim yerine kadar olan masraflarına denir.

mevdu

• (Mevdua) Emanet bırakılmış, tevdi olunmuş.

mevduat

• (Tekili: Mevdu) Emanet bırakılmış şeyler.
• Bankaya konan para ki, faizle olduğundan haramdır.

mevkud

• (İkad. dan) Yakılmış. Yandırılmış olan.

mevkuf

• Durdurulan. Vakfedilen. Dâimi bir halde bırakılan.
• Tevkif edilen. Tutulup hapsedilen.
• Ait, bağlı.

mevkulün ileyh / mevkûlün ileyh

• Kendisine bir iş bırakılan adam. Vekil.

mevla / mevlâ

• Yardımcı ve koruyucu olan Allahü teâlâ.
• Sevgili, sevilen.
• Âzâd edilmemiş, serbest bırakılmamış köle ve câriyenin sâhibi, efendisi.
• Âzâd edilmiş köle.
• Kölesini âzâd etmiş olan kimse.

mezaristan ehli

• Mezardakiler.

micmer

• İçinde tütsü yakılan bakır yahut bronzdan küçük şamdan şeklindeki aletin adıdır. "Buhurdan" da denilir.

midrebe

• Demir yerine ucuna boynuz takılan süngü.

minkal

• (Çoğulu: Menâkıl) Çamur teknesi.

mirhat

• Salıverilmiş, bırakılmış perde.

mirre

• Kuvvet.
• Öd.
• Akıl.
• Kat.
• Sağlamlık.

mizac-ı akl

• Akıl yapısı, normal akıl.

mizah

• Şaka, lâtife.
• Edb: Bâzı düşünceleri nükte, şaka veya takılmalarla süsleyip anlatan bir yazı çeşidi. Hoş, nükteli söz. (Zıddı ciddiyettir)

mizan

• Terazi, ölçü, tartı.
• Akıl, idrak, muhakeme. Mikyas.
• Fık: Mahşerde herkesin amellerini tartmağa mahsus bir adâlet ölçüsü olup, hakiki mâhiyeti ancak âhirette bilinecektir.
• Mat: Yapılan hesabın doğruluğunu anlamak için yapılan diğer bir hesap. Sağlama.

mu'bir

• Terkolunmuş, bırakılmış, terkedilmiş.

mü'sade

• (İsad. dan ism-i mef'uldür) "Asadet-ül bab" denir ki; kapıyı kapadım, sımsıkı kilitledim demektir. Üzerlerine ateşin yakılıp fırın gibi kapısının kapanması ateşin şiddetini icab edeceğinden, Cehennemde azabların şiddet ve ebediyetinden kinayedir.

mu'tak

• Serbest bırakılmış köle, câriye veya esir.

mu'tezile

• Hicrî ikinci asırda Vâsıl bin Atâ tarafından kurulan ve aklı, nakilden yâni dînî delillerden önde tutan bozuk fırka. "Büyük günâh işleyen kimse ne kâfirdir, ne de mü'mindir, iki menzile (yer) arasında bir menzilededir (yerdedir)" diyen Vâsıl bin Atâ, hocası Hasen-ül-Basrî'nin ders halkasından ayrıld

muahhar

• Sonraya bırakılmış, te'hir edilmiş, geriye bırakılmış. Sonradan.

muallakat / muallâkat

• Asılı, takılı olan şeyler (mânâlar).
• Câhiliye döneminde meşhur Arap şâirlerinin Kâbe'nin duvarına asılan meşhur şiirleri.

muallim-i ukul / muallim-i ukûl

• Akılların öğretmeni.

• Akılların öğretmeni.

muallim-i ukūl / مُعَلِّمِ عُقُولْ

• Akıllara öğretmen.

muattal

• Kullanılmış, bırakılmış.
• Boş, işsiz.

muattıla

• Boş bırakılmış. Atâlete atılmış.
• Hâlık'a itikat etmeyen.

muavvak

• (Avk. dan) Ta'vik edilip geriye bırakılmış iş.

mubid

• Zerdüşt. Mecusi din adamı.
• Tedbirli, akıllı adam.

mübtel

• Hükümsüz bırakılmış, bozulmuş, ibtâl olunmuş.

mücadele / mücâdele

• Karşısındakinin câhilliğini veya haksızlığını ortaya koymak ve kendisinin akıl, fazîlet ve şeref bakımından üstün olduğunu isbât etmek için iki kişinin bir şey üzerinde tartışması.

muda'

• Fık: Emâneten kendine bir şey bırakılan kimse.
• Serkeş ve oynak olmayıp, mazlum ve sâkin olan at.

müdaabe

• (Müdâabet) Karşılıklı takılma, lâtife yapma, şakalaşma.

müdebber

• Âzâd olması yâni serbest bırakılıp, hürriyetine kavuşması, efendisinin vefâtına (ölümüne) bağlı kılınan köle. Böyle olan kadına müdebbere denir.

müdrik

• Aklı eren. Anlayan. Kavrayan, akıllı.
• Büluğ çağına, erginlik yaşına gelmiş olan.

müdrikat

• (Tekili: Müdrik) Akıllılar. İdrak sahipleri.

müdrike

• İdrak kuvveti. Akıl. Anlama kabiliyeti.

müeccel

• Sonraya bırakılan.

• Tecil edilmiş, ileriye bırakılmış, ileride yapılmak üzere vakti belirtilen, ertelenmiş.

• Te'cil edilen yâni sonraya bırakılmış, ertelenmiş.

müeccelen

• Te'cil edilmek suretiyle. Müddeti sonraya bırakılarak.

müehher

• (Müahhar) Sonraya bırakılmış, te'hir edilmiş.

müehhirin / müehhirîn

• Sonrakiler.

müfrez

• Toptan ayrılıp bir tarafa bırakılmış. İfraz olunmuş, ayrılmış.

muhaddes

• Haber verilmiş. Tahdis olunmuş, şükranla bildirlimiş. Sadık-ül hads olan kimse.
• Her zan, tahmine feraseti isabetli olan.
• Nakil ve rivayet edilmiş olan.

muhakemat / muhâkemat

• Akıl yürütmeler, değerlendirmeler.

muhakeme / muhâkeme

• Düşünme, akıl yürütme, hüküm çıkarma, yargılama.

muhakeme-i akliye

• Akıl yoluyla geniş araştırmalar yaparak bir hükme ulaşma.

muhakemeli

• Akıl yürütebilen.

muhakemesiz

• Akıl yürütemeyen, düşüncesiz.

muhal-i akli / muhal-i aklî

• Akıl yoluyla imkânsız görme, aklen muhal olan şey.

muhalla

• Tahliye olunmuş. Boşaltılmış.
• Serbest bırakılmış.

muhatab ittihaz etmek

• Karşısındakilerini dinleyen.
• Dinleyici kabul edip, sözünü dinliyor bilmek.
• Konuşmaya lâyık görmek.

muhavvel

• Hâvâle edilmiş. Ismarlanmış. Tebdil ve tağyir edilmiş. Değiştirilmiş. Bırakılmış.

muhayyeb

• Yoksun bırakılmış, mahrum kılınmış.

muhayyir-ül ukul

• Akıllara hayret veren. Akılları şaşırtan, akılları durduran.

muhayyirü'l-ukul

• Akıllara hayret verip hayranlık uyandıran.

muhayyirü'l-ukùl

• Akıllara şaşkınlık veren.

muhayyirülukul / muhayyirülukûl / محيرالعقول

• Akıllara durgunluk veren. (Arapça)

muhazarat / muhazarât

• (Tekili: Muhazara) Akılda tutulan faydalı bilgiler veya hikâyeler.

muhhakemat / muhhakemât

• Akıl yürütmeler, hüküm çıkarmalar.

mühmel / مُهْمَلْ

• İhmâl edilmiş. Bırakılmış. Kıymet verilmemiş. Bakılmamış.
• Mânasız ve boş söz, cümle. Sonraya atılmış.
• Boşlanmış.
• Edb: Noktasız harf, noktasız harflerle yazılmış olan.
• Ebcedde: Noktasız harflerin hesabı ile çıkan tarih.

• İhmal edilmiş, bırakılmış.

• İhmâl edilmiş, bırakılmış.

muhsan

• Fık: Akıl. Büluğ. İslâmiyet. Hürriyet. Nikâh-ı sahih ile teehhül vasıflarını câmi olan kimse.

muk

• Göz pınarı.
• Akılsızlık.
• Kanatlı karınca.
• Mest üzerine giyilen çizme.

mukalled

• (Kald. dan) Boynuna gerdanlık takılmış.
• Padişah tarafından nişan takılan kimse.
• (Taklid. den) Taklid edilen. Örnek tutulan. Misal alınan.

mükayese / mükâyese

• Zariflik ve akıl hususunda çokluk iddiasında bulunma.

mükellef

• Bir şeyi yapmaya ve yerine getirmeye mecbûr olan; Allahü teâlânın emir ve yasaklarından mes'ûl (sorumlu) olan; îmânı olan, âkil (akıllı) ve bâliğ (evlenme yaşına, ergenlik çağına ulaşmış) olan kimse.

mukmehun

• Elleri boyunlarına bağlı veya boyunlarından zincir takılı olarak azab çekenler.
• Başı yukarı kalkmış, gözleri bir yere dikilmiş ve etrafa bakamayan somurtmuş kimseler.

mül'e

• Zâhidlik, muttakilik, sofilik.

mülahazat

• (Tekili: Mülahaza) Mülahazalar. Düşünceler. Akıldan geçenler.

mülatafe / mülâtafe

• Lâtifede bulunma, espiri yapmak, edep sınırlarını aşmadan şaka ile takılma, karşılıklı şakalaşma.

mülevves

• Kirli. Pis. Bulaşık. Bulaştırılmış.
• Alıkoyulup sonraya bırakılmış veya durdurulmuş olan.
• Tazelenmek için suda ıslatılmış şey.
• Karışık, intizamsız.

mülhid-i bihuş / mülhid-i bîhuş

• Sersem mülhid, akılsız inkârcı.

mülk

• Mal. Yer. Bina.
• Hüküm ile bir şeyin zabt ve tasarrufu.
• İzzet, azamet, şevket.
• Bir şeyin dış yüzü.
• İnsanın sahip ve malik olduğu şey.
• Akıl sahiplerini tasarruf etmek.
• Mâlik olmak.

mümeyyiz

• Akıllı; faydalı ve zararlıyı birbirinden ayırabilen.

münakalat

• Nakiller. Nakil işleri. Ulaştırma işleri.

münaseha

• Bir şeyi diğerine nakletmek.
• Döndürmek.
• Tebdil etmek, değiştirmek.
• Huk: Bir vârisin, kendine bırakılan mirası alamadan ölmesi.

müncedil

• Bırakılmış.

mündemic

• İçine bırakılmış.

münevver

• (Nur. dan) Mc: Kur'anî ve imanî eser okumakla ve ibadet ve taatla nurlanmış. Nurlandırılmış, ışıklı.
• Uyanık. İntibaha gelmiş. Akıllı âlim. İmanî ve İslâmî tahsil ve terbiye görmüş.
• Parlatılmış.

muntalik

• (Talâk. dan) Salıverilmiş, bırakılmış.
• Bağsız.
• Kederi, hüznü ve gamı olmıyan. Sevinçli, mesrur, neşeli.

munzar

• Geciktirilmiş, te'hir edilmiş. Sonraya bırakılmış.

mürahık / mürâhık

• Âkıl ve bâlig yâni ergenlik çağına ulaşmadığı hâlde ulaşmış gibi gösteren erkek çocuk.

müreccih

• Tercih eden, üstün tutan, bir şeyi daha iyi ve mühim gören.
• Tercih ettiren sebep.
• Meyilli ve sakil, ağır şey.

müreddede

• İhtimâller arasında bırakılan, tereddüt içinde bulunan.

mürsiye

• Çakılmış. Yerleştirilmiş.

müruk

• Sâfi, süzülmüş nesne.
• Süslü perdeler takılmış olan ev.

müsakkal

• Ağırlaştırılmış. Sakilleştirilmiş.

müsakkıl

• (Siklet. den) Ağırlaştıran, sakil eden.

müserrah

• Bırakılmış, boşanmış.

müske

• Müracaat olunacak hayır ve fayda.
• Her şeyin artığı.
• Akıl, kâmil zihin.
• Kendine temessük olunacak şey.
• Geçinecek kadar kuvvet ve gıda.

müstaid

• İstidadı olan, kabiliyetli, uyanık, anlayışlı, akıllı.

müstebid

• Başlı başına, müstakil olan. Emri altındakilere söz ve hürriyet hakkı tanımayan, istibdat yapan. Despot.

müstenife

• Müstakil olan ara cümle.

müstesna

• İstisna edilen. Ayrı tutulan, ayrı muameleye tabi olan. Kaide dışı bırakılmış olan.

müstevda'

• (Ved. den) Emaneti kabul eden.
• Emanet bırakılan, emanet bırakılmış.

müstevdi'

• (Ved. den) Emanet bırakılan yer.
• Emanet bırakan.

mutallaka

• (Talak. dan) Boşanılmış kadın. Bırakılmış, nikâhı bozulmuş.

mutasaddi / mutasaddî

• (Sadv. dan) Bir işe girişen. Tasaddi eden. Başkasına saldıran, başka birine takılan.

mutasavver

• Tasavvur edilmiş. İlerde yapılması düşünülmüş.
• Tasvir edilen. Hatırdan geçen.
• Kabil, akıl kabul eder, akıl alır.

mutavvak

• (Tavk. dan) Boynu halkalı, zincirli.
• Boynuna gerdanlık vs. takılmış. Boynuna halka olan.

müteahhirin / müteahhirîn

• Sonrakiler.

mütehalli

• Bırakılmış, boşaltılmış.
• Boş kalan, boşalan.

mütekeyyis

• (Çoğulu: Mütekeyyisîn) Zeki ve akıllı gibi görünen.

mütekeyyisin / mütekeyyisîn

• (Tekili: Mütekeyyis) Akıllılık taslıyanlar, tekeyyüs edenler.

mütelakkib

• (Lakab. dan) Lakap takılmış, lakaplanmış.

mütelehhif

• (Çoğulu: Mütelehhifîn) (Lehef. den) Hasret çeken. Özleyen. Yanıp yakılan. Hüzünlü olan.

mütelehhifane / mütelehhifâne

• Özleyerek, hasret çekerek. Kaygılı, tasalı olarak, yanıp yakılarak. (Farsça)

mütelehhifin / mütelehhifîn

• (Tekili: Mütelehhif) Hasret çekenler, yanıp yakılanlar. Kederli, tasalı olanlar.

mutezile / mûtezile

• Kendi akıllarını temel unsur kabul edip, Kur'ân ve sünneti ona uydurmaya çalışan Ehl-i Sünnet dışı bâtıl bir mezhep.

mutlak

• Kayıtsız, sınırsız; teklik, çokluk veya nitelik gibi şeylere bakılmaksızın kullanıldığı mânâya delâlet eden lâfız; kitap kelimesi gibi.

müttakin / müttakîn

• (Tekili: Mütaki) Takvalılar. Müttakiler.

na'l

• Nal. Ayağa giyilen tahta ayakkabı veya hayvanların ayağına çakılan demir.
• Oturulacak yerlerin en aşağısı.

na-ma'kul

• Akla uygun gelmeyen. Akıl almayan. Mâkul olmıyan. (Farsça)

naharir

• (Tekili: Nihrir) Bilgili, akıllı ve âlim kimseler. Fâzıl ve mâhir kişiler.

nakale

• (Tekili: Nâkıl) Haberciler, nakledenler.

naki'

• Hurma veya kuru üzüm soğuk suda bırakılıp şekeri suya çıktıktan sonra süzülerek elde edilen sıvı.

nakibe

• Akıl. Nefs.
• İnsan ruhu.

nakil / nâkil / ناقل

• Taşıma, nakil. (Arapça)
• Anlatan, nakleden. (Arapça)

nakl / نقل

• Taşıma, nakil.

• Nakil, anlatma. (Arapça)
• Taşıma. (Arapça)
• Nakletmek: (Arapça)
• Anlatmak. (Arapça)
• Taşımak. (Arapça)
• Nakledilmek: (Arapça)
• Anlatılmak. (Arapça)
• Taşınmak. (Arapça)

naklen / نقلا

• Nakil yoluyla. Anlatmak veya hikâye etmek suretiyle.

• Naklederek, nakil yolu ile. (Arapça)

nakli / naklî

• Nakille ilgili.

nakli delil / naklî delil

• Şer'î hükümler için naklî delil esastır. Yalnız akıl ile din namına hüküm getirilmez ve böyle bir hükmün dinle alâkası olmaz. Dinî meselelerde aklın ve ilmin vazifesi; dinî hükümlerdeki hikmetleri ve hakkaniyet delillerini görüp izhar etmektir. Kur'anın bazı âyetlerinde yapılan akla havaleler ve Kur

nakli ilimler / naklî ilimler

• Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi nakil yoluyla elde edilen ve değişmeyen dînî ilimler.

nakliyat

• Nakil işleri, taşıma işleri.
• Anlatılanlardan öğrenilenler.
• Nakiller.

natnat

• (Çoğulu: Netânıt) Çok konuşan uzun boylu, akılsız kimse.

nazar-gah / nazar-gâh

• Bakılan yer. Nazar edilen yer. (Farsça)

nazar-ı akıl

• Akıl gözü; aklın görüşü, kavraması.

nazar-ı akli / nazar-ı aklî

• Aklî bakış, akıl gözü, aklın anlayışı.

nazaran / نظرا

• Göre, nispetle, bakılırsa. (Arapça)

nazargah / nazargâh / نظرگاه

• Bakılacak yer.

• Bakış yeri, bakılan yer.

• Bakış yeri. (Arapça - Farsça)
• Bakılan yer. (Arapça - Farsça)

nazragah / nazragâh

• Gözle bakılan yer, bakış yeri. Göz önü. (Farsça)

nebil

• (Nebile) Akıllı, anlayışlı, zekâ sahibi.
• Yüksek meziyet sahibi. Güzel huylu.
• Bilgili ve faziletli kimse.

nebiz

• (Çoğulu: Enbize) Hurma şarabı.
• Yola bırakılıp atılan çocuk.

nedis

• Akıllı kişi.

neds

• Akıllılık.
• Taan etmek, çekiştirmek.

nefs-i bihuş / nefs-i bîhuş

• Akılsız nefis.

neha

• Pek akıllı adam.
• İhtiyacı terkeylemek. (Güya kendi nefsi cihetinden menedilmiş demektir.)

nekr

• Zeki, akıllı kimse. Pek zeyrek olan.
• Dehâ, fetânet.

nevka

• Ahmak, akılsız kimse.

nial

• (Tekili: Na'l) Ayakkabılar, pabuçlar.
• Hayvanların ayaklarına çakılan demirler, nallar.

nihas

• Kağnı tekerleğinin etrafına takılan çenber, yuvarlak demir.
• Kavafların kullandığı nesne.

nivend

• İdrak, anlayış, akıl. (Farsça)

nühye

• (Çoğulu: Nühâ) Akıl.
• Gayet. Son.

nukul

• Nakiller, rivâyetler. Başkasından anlatılanlar. Hikâyeler.

nüşka

• Davarın boynuna takılan ip.

nutk-u beliğane / nutk-u beliğâne

• Balâgatli nutuk; kusursuz ifadelerle muhatapların hallerine ulgun olarak akıl ve kalplerini aydınlatan nutuk.

ok

• Yay veya keman denilen kavis şeklinde bükülmüş bir ağaç çubuğa gerili kirişe takılarak uzağa atılan ucu sivri demirli ince ve kısa değneğe verilen addır. Ok, silâhın icadından evvel insanlar tarafından kullanılmış ise de, en büyük mahareti Türkler, Araplar göstermişlerdir.

pejuhide

• Çok akıllı, olgun, bilgili. (Farsça)

perçem

• Kâkül. (Farsça)
• Tepede bırakılan saç. (Farsça)
• Mızrak ve bayrak gibi şeylerin başlarına konulan püskülümsü şeyler. (Farsça)

perde-i cümud

• Donmuş, katı perde.
• Mc: Alem, tabiat.
• Akıl ve hissiyatı kendisi ile meşgul edip, dini ve ulvi hakikatlardan ayıran, gaflet veren perde.

pranga

• İng. Eskiden ağır cezalı mahkûmların ayaklarına takılan kalın zincir.
• Halkalarıyla beraber iki okka yüz dirhem ağırlığındaki demire verilen addır.
• Umumi hapishanelerde, hapishanenin iç nizamını bozan ve taşkınlık gösteren mahkûmların ayaklarına da pranga vurulurdu.

psikoz

• Tıb: Akıl hastalıklarının umumi adı. (Fransızca)

• Akıl hastalığı.

ra'la'

• (Çoğulu: Rual) Akılsız kadın.
• Kulağının ucu kesilip ilişik duran dişi koyun.

ra'se

• (Çoğulu: Riâs) Kulağa takılan küpe.

radig

• Ahmak, akılsız kimse.

rakib

• Binen. Binici.
• Herhangi bir nakil vasıtasına binmiş olan.

raşid

• (Rüşd. den) Hak dinini kabul eden, doğruya giden, rüşde erişmiş olan.
• Akıllı.

raşidin / raşidîn

• Hakka erişmiş olanlar. Kâmil ve çok ileri olgun kimseler. Akıllılar.

rasyonalizm

• Fls: Akliyecilik. Her şeyin yalnız akıl ile bilinebileceğini iddia eden bir felsefi görüş. (Fransızca)

• Akılcılık, aklı ön plânda tutan bir felsefî akım.

rasyonel

• Akla uygun, akılcı.

ratit

• Avaz, ses.
• Ahmak, akılsız kişi.

ravi / râvî

• Hadisi kendisinden sonrakilere aktaran kimse.

re'sen

• Kendi başına, bizzat.
• Kimseye danışmadan. Müstakil olarak.
• Doğrudan doğruya.

refiz

• (Rafz. dan) Atılmış, bırakılmış, terkedilmiş. Metruk.

rena

• Nazar olunan, bakılan.

reşid / reşîd

• Doğru yolda giden, hak yolunda olan.
• Akıllı, iyi davranan. Ergin, olgun.
• Büluğ çağına girmiş kimse.
• Doğru yola sevkeden, hayra delâlet eden.
• Fık: Malını muhafaza hususunda aklı eren, istediği gibi meşru yolda sarfedebilen kimse.

• Allahü teâlânın Esmâ-i hüsnâsından (güzel isimlerinden). Mahlûkâta (yarattıklarına) doğru yolu gösterip, dilediğini bu yolda bulunduran.
• Rüşd sâhibi yâni, dînî vazîfelerini yerine getiren ve malını tasarruf edebilen, âkıl bâliğ olan, aklını ve malını yerinde kullanan.

resis

• Sâbit, devamlı.
• Bakıyye, artık.
• Akıllı, zeki kimse.
• Sahih olmayan haber.
• Aşk-ı muhabbetin ibtidası.
• Hastalık başlangıcı.

rida

• Örtü, belden yukarı örtülen şey, çar ve şal.
• Akıl. İlim. Seha.
• Zinet. Parlaklık veren şey.
• Hırka.

risale / risâle

• Mektûb; bir mes'eleye, bir ilme ve fenne dâir yazılan müstakil küçük kitâb.

ru'

• Kalb, fuad. Kalbde korku ârız olacak yer.
• Zihin ve akıl.

rü'yet

• Görmek, bakmak. İdare etmek. Göz ile veya kalb gözü ile görmek.
• Akıl ile müşahede derecesinde bilmek, idrak etmek, tefekkür etmek, düşünmek.
• Araştırmak.

rüşd

• Doğru yol bulup bağlanmak. Hak yolunda salabet, metanet ve kemal-i isabetle dosdoğru gitmek.
• Hayra isabet etmek.
• Büluğa ermek.
• İstikamette olmak. Dinine ve malına zarar gelecek şeyi bilmek, doğru düşünmek.
• Kişinin akıl ve idraki kavi ve tedbiri metin olmak.

sacur

• Köpeğin boynuna takılan tasma.

sahfe

• Zayıf akıllılık ve az fikirlilik.

sahif

• (Sahâfet. den) Zayıf akıllı. Az fikirli kimse.
• Gevşek dokunmuş. Boş.

saibe

• Başı boş bırakılmış hayvan. Sâime.

sakim akıl / sakîm akıl

• Hasta, ileriyi göremeyen akıl.

sarf-ı zihn

• Akıl sarfetme, akıl harcama.

şaryo

• Araba. Yazı makinelerinde, daktilolarda kâğıdın takıldığı kısım. (Fransızca)

şatata

• Haktan ve akıldan uzak, hadden aşan söz.

sayyur

• Bir işin âkibeti, sonu, neticesi, serencâmı.
• Akıl, fikir.

şebam

• Anasını emmesin diye kuzu ve oğlak ağzına takılan ağaç ağızlık.
• Araptan bir kabile.

sebükmağz

• Hafif beyinli, düşüncesiz. Ahmak. Akılsız. (Farsça)

şecaat-i akliye-i medeniyet meydanı

• Medeniyetin aklî kahramanlık meydanı; akıl kahramanlarının meydan okuduğu medeniyet meydanı.

şecaat-i imaniye ve akliye ve fenniye

• İmandan, akıldan ve fen ve bilimden gelen dengeli cesaret.

sedad

• İstikamet ve kasd.
• Haklı ve doğru şey.
• Akıl.

sedid

• Doğru. Yanlış ve yalan olmayan.
• Müstakil.
• Muhkem. Metin.

sefahet / sefâhet

• (Sefeh) Zevk ve eğlenceye ve yasak şeylere düşkünlük. Akılsızlık edip lüzumsuz yere, sonunu düşünmeden, hazz-ı nefs için masraf etmek.

• Aklın az ve hafîf olması. Malını dînin ve aklın beğenmediği yerlere sarfetme. Lüzumsuz harcama. Süse, eğlenceye ve her türlü kötülüğe, harama düşkünlük. Akıl azlığı.

• Kıt akıllılık, düşüncesizlik, günahlara düşkünlük.

sefahetkarane / sefâhetkârâne

• Akılsızca, haram eğlencelere dalarcasına.

sefeh

• Akılsızlık.

şeffaf

• Saydam, bakıldığı zaman arkasındaki cisim görülen.

sefih / sefîh

• Kıt akıllı, düşüncesiz, zevke düşkün.

şefn

• Akıllı ve zeyrek kişi.

şehamet / şehâmet

• Akıl ve zekâ ile beraber olan yiğitlik. Kahramanlık. Cür'et. Bahadırlık.
• Tez anlayışlı olmak.

• İyi işler yapmak, yüksek mertebeler ele geçirmek; zekâ ve akıllılıkla berâber olan cesâret, yiğitlik.

• Akıl ve zekâ ile olan cesaretlilik.

• Akıllıca yiğitlik.

şehim

• (Şehamet. den) Şehametli, kurnaz ve akıllı yiğit.

sekafe

• Akıllılık.

selef ve halef

• Öncekiler ve sonrakiler.

selim akıl / selîm akıl

• Yanılmayan, pişman olacak bir işi yapmayan ve peygamberlere, âlim ve evliyâlara mahsus, ileriyi gören akıl.

semik

• (Çoğulu: Esmika-Sümuk) Zelve. (Öküzün boynuna takılır.)

serahor

• Osmanlı İmparatorluğunun ilk devirlerinde ordunun bir yerden başka bir yere hareketinde yolların yapılması ile beraber ağırlıkların nakil vesairesi veyahut memleket içinde zelzele, deprem gibi bir âfetin vukuuyla harap olan yerlerin hemen tamir edilmesi işlerinde kullanılanlara verilen addır.

servet-i akl

• Akıllılık. Akıl zenginliği.

setr-i avret

• Mükellef olan yâni akıllı ve bâliğ (ergenlik, evlenme yaşına erişmiş) bir kimsenin namazda veya her zaman başkasına göstermesi haram olan yerlerini örtmek.

şevakil

• (Tekili: Şâkile) Tarikler, yollar. Mezhebler, tarikatlar, meslekler. Şâkileler.

şeytan-ı ahmak

• Akılsız, ahmak şeytan.

şicar

• Kapı ardına koyup sürgü olarak kullanılan ağaç.
• Kiremit tahtası altına konulup çakılan ağaç.
• Kapı ağacı.
• Deve alâmetlerinden bir alâmet.

siccin / siccîn

• Şeytanların, kafirlerin (Allahü teâlâya ve Resûlullah efendimize inanmayanların) ve günahkâr mü'minlerin amellerini toplayan bir kitap; insanların ve cinlerin kötülerine mahsûs amel defterleri.
• Şakîlerin, kötülerin ve azâb olunan rûhların bulunduğu yer.
• Yerin altında veya Ceh

sıla'

• Kebap.
• Isınmak için yakılan ateş.

silsile-i rivayet

• Birinin diğerine nakletmesiyle gelen rivayet, nakil zinciri.

siper-i saika / siper-i sâika

• Yıldırımdan korunmak için gemilerle, minarelere ve büyük binalara konan âlet. Paratoner.Gemilerde direklerin şapkalarına konulur ve üzerlerine, bir ucu denize kadar sarkıtılmış bakır tel bağlanır. Direkleriyle teknesi ağaç olmayan gemilerde tel yoktur. Telin gördüğü nakil hizmetini geminin demir kıs

şişe

• Camdan yapılmış ağzı dar uzunca kap. Lâmbaya geçirilen camdan küçük baca.
• Çeşitli maksatlarla çakılan çıta.

şiya'

• Zahir olmak, görünmek.
• Çobanın kavalından çıkan ses.
• Odun takıltısı.

sokrat

• Eski bir Yunan Feylesofu. (M.Ö. 470-400) Vahdaniyete ve ruhun bakiliğine inanmış ve bu fikrini yaymağa çalışmış. "Dünyada yalnız bir şey öğrenebildim, o da hiç bir şey bilmediğimdir." sözü meşhurdur. Devrinin inanışına zıd fikirlerinden dolayı mahkemece kendisine idam kararı verilmiş, baldıran otunu

sorguç

• Başa takılan tuğ.
• Bazı kuşların tepelerinde bulunan tüyden süs.

sü'b

• Akıl geri gelmek.
• Gittikten sonra yine eski yerine dönmek, mekânına gelmek.

su-i tedbir

• Yanlış tedbir. Kötü yol. Tam düşünüşle, akıllıca hareket etmeyiş.

sübjektif

• Bilen akıl ile alâkalı. (Fransızca)
• Eşyanın hakikatına değil de ferdin düşünce ve duygularına dayanan. Şahsî görüşe göre olan. İndî, nefsî olan. (Fransızca)

sübjektivizm

• Fls: Akıldan başka realite kabul etmeyen, yanlış bir nazariye. (Fransızca)

süfeha

• Sefihler, kıt akıllılar, günahkârlar.

suhf

• Akıl ve fikrin zayıf olması.

sükala'

• (Tekili: Sakil) Ağırlar. Kabalar. Çirkinler. Sözü sohbeti çekilmeyen kimseler.

sükne

• Kuş sürüsü.
• Boyna takılan heykel ve halka. Boyna vurulan demir.

sülas

• Akıl gitmek.
• Delirmek.

şünşün

• Zeyrek ve akıllı genç yiğit.

süpürde

• Ismarlanmış, sipariş olunmuş. (Farsça)
• Bırakılmış, verilmiş. (Farsça)

sürsur

• Âlim ve akıllı kişi.

ta'viz

• Nazar veya kötü şeylerden muhafaza için takılan dualı kâğıt, nüsha. Muska.

ta'zir-i te'dib

• Âkıl bâliğ olduğu halde henüz mükellefiyet çağında bulunmayan bir çocuğun yaptığı bir suçtan dolayı hakkında te'dib ve ta'zib maksadıyla yapılan ta'zirdir.

taakkul / تعقل

• Hatırlama. Zihin yararak anlama. Akıl erdirme. Hatıra getirme.

• Akıl yürütme.

• Akıl erdirme.

• Akıl erdirme. (Arapça)
• Akıl etme. (Arapça)
• Taakkul etmek: (Arapça)
• Akıl erdirmek. (Arapça)
• Akıl etmek. (Arapça)

taakkuli halat / taakkulî halat

• Akıl yürütmekle ilgili hâller.

taben

• (Tabâne-Tabâniye) Akıllılık.

tabi'iyyeciler / tabî'iyyeciler

• Canlılarda ve cansızlardaki, akıllara hayret veren intizâmı (düzeni) ve incelikleri görerek, bir yaratanın varlığını söylemekle berâber; öldükten sonra tekrar dirilmeği, âhireti, Cennet'i ve Cehennem'i inkâr edenler (red edip, kabûl etmeyen, inanmaya nlar).

tafattun

• (Fatanet. den) Anlama, farkına varma, akıl erdirme.

taftin

• (Fatanet. den) Anlatma, akıl erdirtme.

tahakküm-ü zahiri / tahakküm-ü zâhirî

• Zahirî olan egemenlik; akıl ve gönlü dışlayarak insanlara hükmetme.

tahallüf

• Geride bırakılma. Arkada kalma.
• Değişme. Uygun olmama.

• Geride bırakılma.

tahliye

• Serbest bırakılma.
• (تحليه) Tezyin; güzel özelliklerle donatmak, süslemek.
• (تخليه) Tenzih; noksanlardan uzak tutma.

tahrik

• Yakma. Yakılma.
• Susatma. Susatılma.

taht-ı revan

• Dört kişi veya iki katırla taşınan nakil vasıtası.

taksim-i akli / taksim-i aklî

• Akıl ve fikir yoluyla bir konuyu bölümlere ayırmak.

tal

• Bakır veya gümüş tepsi. (Farsça)
• (Parmaklara takılan) zil. (Farsça)

talik

• Azad olunan esir. Serbest bırakılan esir.

tavk

• Tâkat. Güç.
• Boyuna takılan zinet. Gerdanlık.
• Tasma.

tavr-ı akıl / طَوْرِ عَقِلْ

• Akıl ölçüsü.

tavr-ı akl

• Akıl ölçüsü, akıl sınırı.

tavş

• Akıl hafifliği, akıl azlığı.

tazallümat / tazallümât

• (Tekili: Tazallüm) Yanıp yakılmalar, sızlanmalar.

tazhir

• (Zahr. dan) Arkaya atma. Arkaya bırakma veya bırakılma. İhtimâl.

tebane

• Zeyreklik, akıllılık.

tebei / tebeî

• Kasdî olmayan.
• Tâbi olarak.
• Başkasının vücuduyla kaim olan.
• Müstakil olmayıp başkasına tâbi olarak.

teben

• Zeyrek, akıllı kimse.

tecil edilen

• Ertelenen, sonraya bırakılan.

tecrithane

• Yalnız bırakılan yer, hücre evi.

tedliye

• Sarkıtmak. Yukarıdan aşağıya bırakma.
• Şaşırma, dehşete düşme.
• Delil ve vesika hazırlama.
• (Akıl) gitmek.
• Ahmak etmek, salaklaştırmak.

teenni

• İhtiyatlı ve akıllıca davranma. Bir işte acele etmeyip bir düşünce dairesinde hareket etme. (Teude de denir)

teenni-i hikmet

• Hikmetin yavaş yavaş ve akıllıca gibi, en faydalı şekilde zuhuru.

tefekkür

• Fikretmek. Düşünmek. Düşünceyi harekete geçirmek. Akıl yormak.

tefekkür-ü akli / tefekkür-ü aklî

• Akıl yoluyla tefekkür etmek, düşünmek.

tefviz

• Tefviz edilmek:
• Birine bırakılmak.
• İhale edilmek.

telehhüf / تلهف

• Yanıp yakılma. (Arapça)

temaşagah-ı san'at-ı ilahiye / temâşâgâh-ı san'at-ı ilâhiye

• Allah'ın san'atlarına ibretle bakılan yer.

temren

• Okların ucuna demir veya sarıdan takılan parçaya verilen addır. Menzil oklarına maden yerine kemik takılır ve ona da "soya" adı verilirdi. Temren ile soyanın takılışında fark vardı. Temren oka; ok ise soyaya takılırdı.

tenkidat-ı ukala / tenkidât-ı ukalâ

• Akıllıların tenkitleri, eleştirileri.

terk / ترک

• Bırakma. (Arapça)
• Vazgeçme. (Arapça)
• Ayrılma. (Arapça)
• Terk edilmek: (Arapça)
• Bırakılmak. (Arapça)
• Vazgeçilmek. (Arapça)
• Terk etmek: (Arapça)
• Bırakmak. (Arapça)
• Vazgeçmek. (Arapça)
• Ayrılmak. (Arapça)

terkipsiz

• Müstakil, birkaç şeyin bileşiminden oluşmayan.

terliye

• Akılsız yapmak.

teseffüh

• Sefihleşme.
• Mütegayyer olmak, değişmek.
• Akılsızlık etmek.

teşevvüşat-ı akliye

• Akılın karmakarışık olması, bulanması.

tesfih

• (Sefahet. den) Sefih görme, sefih sayma. Akılsız, müsrif ve eğlenceye düşkün addetmek.

• Sefih görme, kıt akıllı sayma, eğlence düşkünü olarak tanıma.

teşmir-i said / teşmir-i sâid

• Kolları sıvama.
• Mc: Bir işe iyice adamakıllı girişme.

tevatür-ü manevi / tevatür-ü mânevî

• Mânevî nakiller ile gelen, mânâsı üzerinde ittifak sağlanan nakil.

tevdi edilen

• Bırakılan, emanet edilen.

tevfikan / tevfîkan / توفيقا

• -e göre, uyarak, bakılarak. (Arapça)

tevhid-i şuhud

• Her nereye bakılırsa Allah'ın birliğini anlamak, hissetmek.
• Görüş birliği.

til'

• Etrafına çok iltifat eden kişi. Etrafdakilerle şakalaşan kimse.

tilavet secdesi / tilâvet secdesi

• Kur'ân-ı kerîmdeki on dört secde âyetinden herhangi birini okuyan veya işiten bir mükellefin yâni akıllı ve ergenlik çağına erişmiş bir müslümanın yapması vâcib (lâzım gelen) secde. Secde âyetleri, Kur'ân-ı kerîmin; A'râf, Ra'd, Nahl, İsrâ, Meryem, Hac, Furkân, Neml, Secde, Sâd, Necm, İnşikâk ve Ala

timar-hane / timar-hâne

• Akıl hastahanesi, tımarhâne. (Farsça)

tımarhane

• Ruh, sinir ve akıl hastalıkları hastanesi.

timarhane / tîmârhâne / تيمارخانه

• Akıl hastanesi. (Farsça)

tüede

• Teenni etmek, acele etmeyip akıllıca davranmak.
• Mühlet vermek.

tuvt

• Lüle ağzına takılan pamuk parçası.
• Pamuk.
• Uzun.

uçbeyi

• Hudutlardaki sancakbeyleri hakkında kullanılan bir tâbir idi. Orta çağlarda Türk Devletinin uçbeyleri yarı müstakil idiler. Bağlı bulundukları devletler zayıfladıkça istiklâl dereceleri artar, neticede müstakil devlet olarak ortaya çıkanlar olurdu. Akkoyunlular, Karakoyunlular ve nihayet Osmanlılar

ukala / ukalâ / عقلا

• (Tekili: Âkıl) Akıllılar.
• Halk dilinde: Akıllılık iddia edenler.

• Akıllılar; akıl sahipleri.

• Akıllılar, akıllılık taslayanlar.

• Akıllılar.
• Akıllılık iddia edenler, ukelalar.

• Akıl sahipleri. (Arapça)

ukala-yı nas / ukalâ-yı nâs

• İnsanların akıllıları, zekileri.

ukul / ukûl / عقول

• Akıllar.

• (Tekili: Akıl) Akıllar.

• Akıllar.

• Akıllar.

• Akıllar. (Arapça)

ukul-u aşere / ukûl-u aşere

• On akıl; eski bir felsefî iddiaya göre kâinatı on aklın idare etmesi.

• On akıl.

ukul-ü aşere / ukûl-ü aşere

• Bazı eski felsefecilere göre kâinatı idare eden on akıl; birincisi Allah'ın yarattığı akıl, diğerleri de ondan türemiş akıllar.

• Bazı eski felsefecilere göre kâinatı idare eden on akıl (Onlara göre birinci akıl Allah'ın yarattığı akıldır, diğerleri ise, her biri, sırasıyla bir sonrasını türetmiştir.).

ukul-u beşer

• İnsanoğlunun akılları.

ukul-ü beşer

• İnsanların akılları.

ukul-ü münevvere

• Nurlu akıllar, aydınlanmış akıl sahipleri.

ukul-ü münevvere erbabı

• Nurlu akıllar, aydınlanmış akıl sahipleri.

ukul-ü müstakime / ukul-ü müstakîme

• Doğru yolda olan akıllar.

ukul-u nuraniye erbabı / ukûl-u nuraniye erbabı

• Aydınlanmış akıl sahipleri.

ukul-ü nuraniye erbabı

• Nuranî akıl sahipleri; akıl yoluyla manevî hakikatlerin nuruna ulaşan kişiler.

ukul-ü selime

• Sağlam ve bozulmamış akıllar.

ülinnüha

• (Üli-n nühâ) Akıllı kimseler.

ulü-l elbab

• Akıl sâhibleri. Düşünebilenler. Akl-ı selim sahibleri.

ulü-n nüha

• Akıllı kimseler.

ulum-i akliye / ulûm-i akliye

• Akıldan hareketle ortaya konulan bilimler.

ulum-i akliyye / ulûm-i akliyye

• Tecribî (deneye bağlı) ilimler. His organları ile duyularak, akıl ile incelenerek tecrübe ve hesab edilerek elde edilen ilimler.

ulum-u evvelin ve ahirin / ulûm-u evvelîn ve âhirîn

• Öncekilerin ve sonrakilerin ilimleri.

ulum-u nakliye

• Hadis, tefsir, fıkıh gibi ve mukaddes kitaplardan nakil olunan ve rivâyet üzerine kurulmuş olan ilimler.

unab

• Büyük burun.
• Akıl.
• Karın.

utahiye

• Akılsız, ahmak kimse.

vahdeddin

• (Aslı: Vahîdüddin, fakat Türkçede Vahdeddin şeklinde telâffuz edilir.) Osmanlı Padişahlarının sonuncusu ve otuzaltıncısının adıdır. (Mi: 1861-1926) Zeki, dirayetli ve dindardı. Osmanlılar ve İslâm âlemi için bir felâket işareti olan Sevr Muahedesini imzalamadı. Osmanlı ordusu olarak emrine bırakılan

vahy-i gayri metluv / vahy-i gayri metlûv

• Allahü teâlâ tarafından peygamberlerin kalblerine bildirilen vahyi, peygamberlerin kendilerine âit kelimelerle yanındakilere bildirmesi. Hadîs-i kudsî.

vakf

• Mükellef (akıllı, müslüman ve ergenlik çağına erişmiş)kimsenin kendi mülkü olan mütekavvim (belli, kıymetli ve dayanıklı) malının menfaatini (faydasını) hiçbir şarta bağlamadan, müslüman veya zımmî (gayr-i müslim vatandaş), bütün veya belli fakirle re bırakması. Vakfın çoğulu evkâftır. Vakfe

vakud

• Odun, kömür gibi yakılacak şeyler.

vasi

• (Vesâyet. den) Bir ölünün vasiyetini yerine getirmeye me'mur edilen kimse. Bir yetimin veya akılca zayıf, hasta olan bir kimsenin malını idare eden kimse.

vefa

• Ahdinde, sözünde durma.
• Sevgi ve dostlukta sebat ve devam.
• Ödeme.
• Yetişme.
• Dince ve akılca lâzım gelen şeyi yerine getirip uhdesinden çıkma.

vegadet

• Akılsızlık.
• Adilik, bayağılık, aşağılık, alçaklık.

veleh

• Hayret, şaşkınlık.
• Fazla hüzünden akıl gidip tembel olmak.

veleh-resan-ı ukul

• Akılları hayrette bırakan.

• Akılları hayrette bırakan.

velehan

• Akıl gidip tembel olmak.
• İbadet ederken vesvese veren şeytan.

vera-ül-vera / verâ-ül-verâ

• Ötelerin ötesi. Nasıl ve ne şekilde olduğu bilinmeyen. Allahü teâlânın nasıl olduğunun bilinemeyeceğini ve akıl ile anlaşılamayacağını, idrâk olunamayacağını ifâde eden dînî bir terim.

verha

• Akılsız ahmak kadın.

vesait-i nakliyye

• Nakil vasıtaları. Taşıtlar. (Vapur, tren, otomobil gibi)

vestiyer

• Pardesü, palto vesairenin çıkartılıp bırakıldığı yer. (Fransızca)

vücub

• Vâcib ve lâzım olmak.
• Sâbit olmak.
• Sukut ve vuku.
• Sübut ve temekkün cihetiyle lâzım olmak. Bırakılması mümkün olmamak.
• Güneşin batması.
• Muztarib olmak.

vülat-ı emr / vülât-ı emr

• Vâliler. İşin başındakiler, idareciler. İdareye memur zâbitler.

yek-çeşm deha / yek-çeşm dehâ

• Tek gözlü olağanüstü zekâ ve akıl; Kur'ân'ın gösterdiği gerçekleri görmeyen ve sadece dünyevî maksatları gözeten zekâvet ve akıl.

yetim-hane / yetim-hâne

• Yetim çocukların bakılıp beslendiği yer. (Farsça)

yoldaş-ı hüşdar

• Akıllı, uyanık yoldaş.

zebr

• Kitab. Cüz. Kitap yaprağı.
• Yazı yazma.
• Söz. Yazı.
• Akıl, zekâ.
• Kuvvetli, sağlam, şiddetli adam.
• Men'eylemek.

zehen

• (Çoğulu: Zehân) Zeyreklik, akıllılık.
• Hıfz.
• Kuvvet.

zevi'l-akıl

• Akıl sahipleri.

zevi'l-efkar ve elbab / zevi'l-efkâr ve elbâb

• Fikir ve akıl sahipleri.

zevi'l-ukul / zevi'l-ukûl

• Akıl sahipleri.

• Akıl sahipleri, akıllılar.

• Akıl sahipleri.

zevi-l idrak

• İdrak sahipleri. Anlayış ve akıl ile kavrayışlı olan.

zevi-l ukul

• Akıl sahipleri. Aklı olanlar.
• Tas: Halkı zâhiren, Hakkı bâtınen görenler.

zevil'elbab

• Akıl sahipleri.

zevil'ukul

• Akıl sahipleri.

zıhar / zıhâr

• Erkeğin, hanımını veya onun yüz, baş, ferc gibi bir uzvunu, kendisine nikâhı ebedî haram olan bir kadına veya onun bakılması harâm yerine; "Sen anam gibisin" veya "Senin sırtın anamın sırtı gibidir" gibi sözlerle benzetmesi.