Şava - Osmanlıca Türkçe Sözlük, lügât, لغت

Hava veya hafif gazlarla doldurulan küre. Bugünkü uçaklar balonculuğun geliştirilmesiyle elde edilmiştir. Zeplin adı verilen güdümlü balonlar hava ulaşımında ve savaşta kullanılmıştır. (Fransızca)

başıbozuk

Askerlerin arasına katılmış sivil savaşçı.

be's

Azab, şiddet. Korku.
Zarar, ziyan.
Zorluk, meşakkat, zahmet.
Fenalık. (Arapçada: "Savaşta şiddetli harekette bulunmak veya sıkıntı ve fakirlikten fenâ durumda olmak" mânâlarına gelir.)

bedad / bedâd

Gözükme, zahir olmak.
Sayış, sayma.
Fırka.
Savaşacak akran.
Nasib, hisse, pay.

bedir muharebesi

Bedir Savaşı; Peygamberimizin (a.s.m.) Medine'ye hicretinden sonra, 624 tarihinde Mekkeli müşriklerle yapılan ve Müslümanların galibiyetiyle sonuçlanan savaş.

bedr gazvesi

Peygamber efendimizin Mekkeli müşriklerle yaptığı ilk savaş. Bu muhârebede müslümanlar üç yüz on üç, müşrikler bin kişiydi.

beruz / berûz

Kavga, savaş, muhârebe. (Farsça)

beyza / beyzâ

Çok beyaz.
Demirden savaşçı başlığı.
Yumurta.
Millet-i beyzâ: Beyaz millet, müslümanlar.

bıranda

Alm. Savaş gemilerinde, askerlerin yattığı asılı yatak.

biraz

Karşı karşıya kavga etme. Savaşa atılma.

birinci cihan harbi

Birinci Dünya Savaşı.

birinci harb-i umumi / birinci harb-i umumî

Birinci Dünya Savaşı.

birkil / birkîl

Tüfek.
Zemberek adı verilen bir savaş aleti.

cahid / câhid

Din için savaşan.

çaliş / çâliş

Savaşta düşmana karşı gurur ve naz ile yürüme. (Farsça)
Mukabil, karşı durma. (Farsça)
Savaş, muharebe, harp, ceng, mücadele. (Farsça)
Birleşme. (Farsça)

cariye / câriye

Savaşta gayr-i müslimlerden esir olarak alınan kız ve kadınlar.
Hizmetçi kız.

cebhe

Cephe, alın, yön, yüz, savaş bölgesi.

çekide

Gürz ve topuz gibi eski zamanlarda kullanılan savaş âletleri. (Farsça)
Damlamış. (Farsça)

cem'iyyet-i akvam / cem'iyyet-i akvâm

(Milletler Cemiyeti) Birinci Dünya Savaşından sonra kurulan ilk Birleşmiş Milletler Cemiyetinin bizdeki adıdır.

ceng / جنگ

Top, tüfek ile harbetmek. Muharebe. Kavga. Harb. Savaş. (Farsça)

Savaş. (Farsça)
Ceng etmek: (Farsça)
Savaşmak. (Farsça)
Dövüşmek. (Farsça)

ceng-azmüde

Savaş tecrübesi olan kişi. (Farsça)

cengaver / cengâver / جنگاور

Savaşçı.

Savaşçı. (Farsça)

cengaveri / cengâverî / جنگاوری

Savaşçılık. (Farsça)

cengcu / cengcû / جنگجو

Savaşçı. (Farsça)
Kavgacı. (Farsça)

cenk

Savaş.

cephe-i harp

Savaş cephesi.

cidal / cidâl

Uğraşma, savaş.

cihad / cihâd / جهاد

İslâm için düşmanla yapılan maddî, manevî savaş.
Nefisle yapılan her türlü mücadele.

Din uğrunda savaş.

Din uğrunda savaş. (Arapça)
Cihâd etmek: Din uğrunda savaşmak. (Arapça)

cihad alemi / cihad âlemi

Allah yolunda savaş yapılmasıyla ilgili alan.

cihad etmek

Allah için, kutsal değerleri korumak için savaşmak.

cihad-ı asgar

Küçük savaş. İslâm müdâfaası için silahla savaşma.

cihad-ı ekber

Büyük savaş.
Benlikle savaş.

cihadi / cihadî

(Cihadiyye) Cihada mensub, savaş işleriyle alâkalı.
II. Sultan Mahmud devrinde harp masraflarına mukabil olmak üzere kesilmiş olan sikke.

cihangir / cihângîr

Cihanın büyük bir kısmını elde eden savaşçı.

cihazat-ı harbiye

Savaş aletleri.

dafi / dâfi

Defeden, savan.

dafi' / dâfi'

Def' eden, savan, savuşturan, iten.
Cenab-ı Hak.

dar ü gir / dâr ü gir

Kavga, savaş, muharebe, harp, ceng.

dar-ı harp / dâr-ı harp

Müslümanlarla savaş halinde olan gayri müslim ülke.

darıharb / dârıharb

Savaş yeri, düşman ülkesi.

darülharb / dârülharb

Savaş yeri, düşman ülkesi.

debbabe

Kale duvarlarını oymaya yarayan bir savaş aleti. Tank.

deber

Savaşırken askerin bozulması, bozguna uğraması.

debre

(Çoğulu: Deberât-Dibâr-Edbür) Savaşırken askerin bozulması.
Bir evlek yer.
Vaktinden sonra gelmek.

deccal

Kıyamet kopmadan önce gelen, İslâmı kaldırmaya çalışan, dinlere savaş açan yalancı ve aldatıcı kimse.

derebeyi

Ortaçağda kendi arazisi içindeki insanlara istedikleri gibi hükmeden, devamlı olarak birbirleriyle savaşan geniş toprak sahiplerinden her biri.
Mc: Asi, zorba.

dest-vane

Savaşta giyilen demirden yapılmış eldiven. (Farsça)
Kadınların kollarına taktıkları süs eşyası, bilezik. (Farsça)
Meclisin baş kısmı. (Farsça)

destroyer

ing. Çok sür'atli giden küçük savaş gemisi, torpido muhribi.

diritnot

Büyük savaş gemisi.

div-came

Eskiden savaşlarda giyilen kaplan veya arslan postekisi. (Farsça)

duru'

(Tekili: Dır) Savaşda giyilen zırhlar, cevşenler, çelik elbiseler.

eblak-süvar

Alaca ata binmiş kişi. (Farsça)
Mc: Savaşçı, cenkçi yiğit. (Farsça)

egarib

Firak anı, ayrılış zamanı. Savaş ânı.

ehl-i gaza / ehl-i gazâ

Din için cihad edenler, savaşanlar.

ekşef

Açık nesne.
Savaşta kalkanı olmayan kimse.

elendes

Şiddetli savaş eden kimse.

esbriz

(Esb-riz) At koşusu. (Farsça)
Savaş meydanı. (Farsça)

eshab-ı bedr / eshâb-ı bedr

İslâm târihinin ilk ve en önemli muhârebesi olan Bedr savaşında Peygamber efendimiz ile birlikte Mekkeli müşriklere (puta tapanlara) karşı harbedip kıyâmete kadar unutulmayacak şanlı bir zafer kazanan üç yüz on üç kahraman mücâhid.

eşhuru'l-hurum

Haram aylar. Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep ayları. İslâm'dan önce Araplar bu aylarda savaş yapmayı haram sayarlardı.

esir / esîr

Savaşta teslim alınan kimse.

Köle. Savaşan iki taraftan birinin eline geçen karşı tarafa âit kimse.

eski harb-i umumi / eski harb-i umumî

Birinci Dünya Savaşı.

esna-i harb

Ask: Savaş anı, harb sırası, ceng zamanı, muharebe esnâsı.

fasıla-i saltanat / fâsıla-i saltanat

Yıldırım Bayezid'in Ankara savaşında Timur'a esir düşmesinden, Çelebi Mehmed'in pâdişah olmasına kadar geçen zaman.

fenn-i harb

Savaş sanatı.

fenn-i harp

Harp ilmi, harp sanatı, savaş tekniği.

ferhaş

Kavga, savaş, muharebe, dövüş. (Farsça)

feth

Açma, açılma.
Bir yeri savaşla ele geçirme.

fey'

Savaşta elde edilen mal ve ganimet.

fey'üz ganaim / fey'üz ganâim

Savaşta elde edilen mallar ve ganimetler.

filo

Birkaç savaş gemisinden mürekkep donanma parçası. Donanmanın bir kısım ve bölüğü.

gaile / gâile / غائله

Uğraşı, telaş, meşakkat. (Arapça)
Savaş. (Arapça)

ganaim / ganâim

Savaşta elde edilen mallar.

ganimet / ganîmet / غنيمت

Savaşta düşmandan ele geçirilen değerli şeyler; büyük nimet.

Savaşta düşmandan alınan mal.

Savaşta elde edilen mal.

Savaşta düşmandan alınan her türlü eşya. (Arapça)
Bedelsiz kazanç. (Arapça)

gasgase

Silahsız savaşmak.

gavga / gavgâ / غوغا

Döğüşme, kavga, vuruşma. Gürültü. Savaş, muhârebe, harp. (Farsça)

Kavga. (Farsça)
Savaş. (Farsça)

gaye-i harp

Savaşın gayesi, sonucu.

gaza / gazâ / غزا

Din uğrunda kâfirlere karşı yapılan savaş, cihad.

Din uğruna savaş.

Savaş. (Arapça)

gaza ordusu / gazâ ordusu

Allahü teâlânın rızâsı için O'nun dînini yaymak, din, nâmus ve vatanı korumak için düşmanla savaşan müslüman askerler.

gazavat / gazavât / غزوات

Savaşlar, harpler. (Arapça)

gazevat / gazevât

Gazveler, savaşlar .

gazi / gâzi / gazî / غازی

Savaşta yaralanan, sağ dönen kimse.

Allahü teâlânın dînini yaymak, din, nâmus ve vatanına saldıran düşmanı kovmak için savaştıktan sonra geri dönen müslüman.

Savaşmış, gaza yapmış. (Arapça)

gazi-i şehid

Savaşta gazi ve şehid olan.

gazv

Kasdetmek.
Küffarla cenk edip savaşmak.

gazve / غزوه

Peygamber Efendimizin (a.s.m.) bizzat katıldığı savaşlar.

Savaş.

Savaş, din savaşı. (Arapça)

gazve-i bedir

Bedir Savaşı.

gazve-i meşhur

Meşhur savaş.

gazve-i meşhure-i bedir

Meşhur Bedir Savaşı.

gırajova ateşi

Tar: Eskiden kale müdafaalarında hücum edenlere karşı ve deniz savaşlarında düşman gemilerini tutuşturmak için kullanılan ve su ile sönmeyen bir cins ateş. Balmumu, kükürt, ispirto, kâfuru karmasından ibarettir. Bu ya doğrudan doğruya tutuşturulur veya buna batırılmış yuvarlak yün parçaları ateşlene

girudar / gîrudar

Savaş, muharebe, cenk, cidâl, kavga. (Farsça)

guzat / guzât

Gâziler. Düşmanla savaşmış İslâm askerleri.

Gaziler, din için savaşanlar.

haftan

Eskiden savaşlarda zırh üzerine giyilen bir cins pamuklu elbise.
Kaftan.

harb / حرب

Savaş.

Savaş.

Harp, savaş. (Arapça)

harb-gah / harb-gâh

Harp meydanı, savaş alanı, muharebe yeri. (Farsça)

harb-i iktisadi / harb-i iktisadî

Ekonomik savaş.

harb-i umumi / harb-i umumî / harb-i umûmî / حرب عمومى / حَرْبِ عُمُوم۪ي

Birinci Dünya Savaşı.

Genel harp, umumî savaş. 1914 senesinde başlayan Birinci Cihan Harbi.

Birinci Dünya Savaşı.

Dünya savaşı.

harb-i umumi inkılabı / harb-i umumî inkılâbı

Birinci Dünya Savaşının etkisiyle meydana gelen değişimler.

harb-i umumiye / harb-i umumîye

Dünya Savaşı.

harb-i vahşiyane

Vahşice savaş.

harbcu

Kavga çıkarmaya istekli olan, savaş arzu eden.

harben

Savaşarak, harbederek, döğüşerek. Muharebe etmek suretiyle.

harbi / harbî

Harble ilgili.
Savaş yerinde bulunan ve müslüman olmayan kimse.
Anlaşma yapılmamış düşman.
Tüfek doldurma âleti.

hareket-i milliye

Birinci Dünya Savaşının ardından İstanbul'u işgal eden İngilizler'e karşı ortaya çıkan direniş hareketi.

harp

Savaş.

hasaret-i azime-i harbiye / hasâret-i azîme-i harbiye

Savaşın büyük zararı.

hasek

Kin, adavet, hased.
Savaş âletlerinden, üç köşeli diken şeklinde bir silâh.

hata savab cetveli

Basılmış bir kitabın mürettib yanlışlarını göstermek için sonuna ilâve edilen cetvel. (Hatâ: Yanlış; savab: Doğru demektir.)

hatt-ı harp

Savaş hattı, düşmanla savaş yapılan alan.

hayta

Serseri, serkeş kimse.
Ask: Osmanlılarda görevli bir sınıf askere verilen ad. Hayta birlikleri, üstün savaş kabiliyeti olan askerlerden kurulur, lüzumunda düşman topraklarına akın yapmak için de kullanılırdı. Sonraları düzenleri bozulduğunda eşkiyalığa başladılar; bundan dolayı "hayt

hazine-i hümayun

Hazine-i Hümayun'da bulunan savaş eşyasından bir kısmının manevî değeri büyüktü. Diğer kısmının ise maddî değeri fazla idi. (Savaşlarda ele geçirilen kıymetli ganimet, padişahlardan kalmış olan değerli eşyalar gibi.)

hem-averd

Savaşan iki kişiden herbiri. (Farsça)

hem-neberd

Savaş arkadaşı, muharebe arkadaşı. (Farsça)
Rakib. (Farsça)

heyc

Heyecan, telaş.
Galeyan, tahrik.
Kavga, harp, savaş, cenk.

heycagah / heycagâh

Muharebe meydanı, savaş yeri. (Farsça)

hışt

Küçük mızrak şeklinde, ortasında ipten örtülü bir halka olan ve orta parmağa geçirilerek atılan eski bir savaş âleti.
Kerpiç.
Tuğla.

hişt

Eskiden kullanılan, kısa el mızrağına benzer bir savaş âleti. Daha ziyade Osmanlı ordularında bulunan bu silâh, özellikle hassa birliklerine verilirdi.

hizmet-i cihadiye

Allah yolunda düşmanlara karşı savaşma görevi.

huneyn

Peygamber Efendimizin savaşlarından biri.

hurub

(Tekili: Harb) Harpler, savaşlar, muharebeler.

igza'

(Gazâ. dan) Savaştırma. Gazâ ettirme. Muharebeye gönderme.

ihtirab

Savaşma, muharebe etme.

ihtiyat hazinesi

Tar: Savaş ve diğer fevkalâde masraflara karşılık olmak üzere sarayda biriktirilen paralar. Gelirleri havass-ı hümayun hâsılatı, ganimetlerin beşte biri ve başka hükümdarlardan gelen hediyelerdi. Buna "iç hazine" veya "enderun hazinesi" de denilirdi.

iki harb-i umumi / iki harb-i umumî

Birinci ve İkinci Dünya Savaşları.

ikinci harb-i umumi / ikinci harb-i umumî

İkinci Dünya Savaşı.

ilan-ı harb / ilân-ı harb

Savaş açma. Harb ilân etme.

imdadiye

Savaş zamanlarında harp masrafını karşılamak, sulh vaktinde de bütçe açığını kapatmak için halktan alınan örfi vergi. Harp için alınana "imdadiye-i seferiye", açığı kapatmak gayesiyle alınana da "imdadiye-i hazariye" denilirdi.

isper

Savaş âletlerinden kalkan. (Farsça)

istiklal harbi / istiklâl harbi

Bağımsızlık, Kurtuluş Savaşı.

istisvab

(Savab. dan) Doğru bulma, mâkul görme, beğenme.

itilafçılar / itilâfçılar

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devletinin karşısında yer alan düşman ülkeler.

kar-zar / kâr-zâr

(Kâr ü zâr) Kavga, cenk, savaş, harp, muharebe. (Farsça)

kar-zargah / kâr-zârgâh

Savaş meydanı. Harp alanı. Muharebe sahası. (Farsça)

karzar / kârzâr / كارزار

Savaş. (Farsça)

kebbe

İzdihamlık, kalabalık.
Cenk ve kıtal içinde sür'at etmek. Savaşta acele hareket etmek.

kebse

Beraberlik, eşitlik, müsavat.
Ebucehil karpuzu.

kefh

Karşı karşıya savaşma.

kemi / kemî

(Çoğulu: Kümât) Yiğit, kahraman, bahadır. Savaşçı, cengâver.

kerrüfer harbi

Vur-kaç tekniği ile yapılan savaş.

kifa

Bir parça veya iki bez (ki birbirine dikip çadır eteğini yaparlar.)
Eşitlik, beraberlik, müsâvât.

kinegah / kinegâh

Savaş meydanı, muharebe alanı, harp sahası. (Farsça)

kirişek

Savaşçı, cengâver, muharib. (Farsça)

kıtal / قتال

Savaş, savaşma.

Vuruşma, savaş.

Savaş. (Arapça)
Birbirini öldürme. (Arapça)

kümat

(Tekili: Kemi) Yiğitler, kahramanlar, savaşçılar.

kurmay

Ordunun muharebeye hazırlanmasında ve savaş sırasındaki sevk ve idaresi için hususi tarzda yetiştirilmiş subay.
Mc: Becerikli.

kus-i gaza / kûs-i gaza

Savaş davulu. Muharebe kös'ü.

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

Kut'ül Amare ne demektir?
Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.

İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

Kut'ül Amare zaferinin önemi
Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.

28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.

Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

Kût'a tramvayla asker sevkiyatı
İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.

Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.

Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.

Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.

Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.

Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.

Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.

Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.

Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

kutb-i medar / kutb-i medâr

Âlemin nizâmı ile alâkalanan, bolluk-kıtlık, sağlık-hastalık, barış-savaş, rızık, yağmur ve benzeri olaylarla vazîfeli kılınan büyük zât. Kutb-ül-aktâb, Kutb-ül-ebdâl da denir.

kutb-ül-aktab / kutb-ül-aktâb

Âlemin nizâmı ile alâkalanan, bolluk, kıtlık, sağlık-hastalık, barış-savaş, rızık, yağmur ve benzeri olaylarla vazîfeli kılınan ricâl-i gayb yâni herkesin tanımadığı zâtların reisi. Emrinde üçler, yediler, kırklar... denilen yine bu işlerle vazîfeli seçilmiş kimseler bulunur.

kuva-yı milliye / kuvâ-yı milliye

İstiklâl Savaşında Anadolu'da kurulan hükümet ve buna bağlı askeri kuvvetler.

leşker-i gaza / leşker-i gazâ

Gazâ ordusu, savaşan askerler. Allahü teâlânın rızâsı için O'nun dînini yaymak, din, nâmus ve vatanlarını korumak için düşmanla savaşan müslümanlar.

levazımat-ı harbiye / levâzımat-ı harbiye

Savaş için lâzım olan şeyler.

lübus

(Tekili: Libâs) Esvaplar, elbiseler.
Savaş elbisesi.

lühne

Misafire seferden geldiğinde verilen hediye ve armağan.
Savaş gününde başa giyilen tolga. Az şey.
Kahvaltı.

ma'reke / معركه

Savaş alanı. (Arapça)

ma'reke-i evham

Vehim ve asılsız kuruntuların çarpıştığı savaş alanı.

maarik

(Tekili: Ma'rek ve Ma'reke) Savaş meydanları, muharebe alanları. Harp sahaları.

madgare

Mukabil iki tarafın şiddetli hücumları ile meydanda gelen savaş.

magazi

Muharebeye âit hikâyeler. Gazâ hikâyeleri.
Savaşlar, muharebeler, gazalar.

mağazi / mağâzî / مغازی

Savaşlar, gazalar. (Arapça)
Savaş öyküleri. (Arapça)

magza

Maksad, gaye, meram, istek, arzu.
(Çoğulu: Magazi) Harb hikâyeleri. Muharebe ve gazaya ait hikayeler.
Savaş, muharebe, gaza, harb.

maksim

(Çoğulu: Makasim) Taksim edilecek, dağıtılacak yer.
Suyun kollara ayrılma yeri. Masluk, savak.

mancınık

Eskiden kale kuşatmalarında kalelere ağır taşlar fırlatmak için kullanılan savaş âleti.

Eskiden kale kuşatmalarında ağır taşlar fırlatmak için kullanılan, bir ucunda bir kepçe, öbür ucunda da bir karşı ağırlık bulunan kaldıraç biçiminde eski bir savaş âleti.

manevra

Bir makinenin, bir cihazın işleyişini düzenleme veya idare etme işi ve şekli. (Fransızca)
Ask: Muharebede düşmanın savaş gücünü yok etmek maksadıyla eldeki askerî kuvvetlerin en te'sirli bir biçimde düzenlenmesini te'min eden bütün hareketler. (Fransızca)
Barış zamanında kıt'alara ve kurmay hey'etle (Fransızca)

manga

Ask. Tek bir kumandanın kolaylıkla sevk ve idare edebileceği kadar erden kurulu küçük askerî birlik. (Yaklaşık olarak on erden kurulabilecek olan mangada birkaç makinalı tüfek veya tabanca ile avcı erleri bulunur.)
Savaş gemilerinde erlerin yattığı koğuş.

masaff

Savaş, muhârebe, harp, cidâl yeri.

megazi / megâzî

Harp tarihi, gazâlara (savaşlara) dâir bilgiler, menkıbeler, hikâyeler.

mekare / mekâre

Eskiden kira ile tutulan yük hayvanı.
Tar: Osmanlı ordusunda taşıma işlerinde kullanılan hayvanlara verilen ad. (Mekâre denilen at, katır, deve gibi hayvanlar, harp zamanlarında halktan satın alınırdı. Bazen geçici bir zaman için, savaş bölgesindeki halktan hayvan toplanır ve belirli

mekerr

Cenk edecek yer, savaş meydanı.

melahim / melâhim

Savaş yerleri.

melhame-i kübra / melhame-i kübrâ

Büyük ve kanlı savaş, harp.

mes'ele

Düşünülecek iş ve husus. Halledilmesi lâzım iş. Ehemmiyetli iş.
Savaş, muharebe, ceng, harp.

mevaki-i harbiye

Muhârebe mevkileri. Savaş yerleri.

meyadin-i harb

Savaş meydanları. Muhârebe alanları.

meydan-ı gaza

Savaş meydanı.

meydan-ı harb

Harp meydanı, savaş alanı.

Savaş meydanı, muhârebe alanı, harp meydanı.

meydan-ı harp

Savaş meydanı.

meydan-ı harp ve imtihan

Savaş ve imtihan meydanı.

meydan-ı mübareze

Savaş meydanı.

mızrak / mızrâk

Ucu sivri savaş aleti.

mu'terek

Cenk ve kıtal yeri. Savaş meydanı.

muahede-i ittifakiyye

Bir savaş çıktığında birbirlerini desteklemek üzere iki veya daha fazla devletler arasında yapılan andlaşma.

muarekat

(Tekili: Muâreke) (Ark. dan) Vuruşmalar, savaşlar, kavgalar.

mübareze / مبارزه

Uğraşı, mücadele. (Arapça)
Savaş. (Arapça)
Mübareze etmek: Mücadele etmek. (Arapça)
Mübaşeret olunmak: Girişilmek, işe başlanmak. (Arapça)

mübasele

Savaşta hamle edip kahramanlık göstermek.

mücadelat

(Tekili: Mücadele) (Cedel. den) Savaşmalar, mücâdeleler.

mücadele / mücâdele / مجادله

(Cedel. den) İki kişinin bir şey üzerine çekişmesi. Uğraşma. Savaşma.

Savaşma, çarpışma.

Çekişme, uğraşma, savaşma.

Savaşım. (Arapça)

mücadele-i milliye

Milli mücadele.
Kurtuluş Savaşı. İstiklal Harbi. (1919 - 1922)

mücahedat / mücâhedât

Din için savaşmalar.

mücahedat-ı fikriye / mücâhedât-ı fikriye

Fikir yoluyla yapılan mücadeleler, fikrî savaşlar.

mücahede / mücâhede

Din için savaşma.

mücahede-i a'da / mücahede-i a'dâ

Düşmanla savaş.

mücahede-i maneviye / mücâhede-i mâneviye

Mânevî mücadele, çaba, gayret, nefis ile savaşma.

mücahid / mücâhid

Din için savaşan, çalışan.

mücahidin / mücâhidîn

Din için savaşanlar, çalışanlar.

mücennebe

Savaşçı asker, harpçi asker.

mufavada şirketi / mufâvada şirketi

Sermâyedeki hisseleri, kâr ve kullanma hakkı, ortaklar arasında eşit olan ve ortakların müslüman olması ve herbirinin sermâyesinden başka parası bulunmaması şartlarıyla kurulan bir şirket. Müsâvat şirketi.

muharebat / muhârebât

(Tekili: Muhârebe) (Harb. den) Harpler, muhârebeler. Harbetmeler, savaşmalar.

Harpler, savaşlar.

Savaşmalar.

muharebe / muhârebe / محاربه / مُحَارَبَه

Savaş, savaşma.

Savaşma.

Harbetme, savaş. (Arapça)

Savaşma.

muharebe eden

Savaşan.

muharebe-i bissüyuf

Kılıçlarla savaşma, silahlı mücadele.

muharebe-i dahiliye

İç savaş.

muharebe-i diniye

Din savaşları.

muharebe-i ilmiye

İlmî savaş, ilmî tartışma, mücadele.

muharebe-i meş'ume

Uğursuz, kötü savaş.

muharib / muhârib / محارب

Savaşan.

Savaşçı. (Arapça)

muharibeyn

İki savaşçı, iki cengâver, iki muhârib.

muharip

Harp eden, savaşçı.

mühimmat / مهمات

Savaş malzemesi. (Arapça)

mühmelane / mühmelâne

Önem ve ehemmiyet vermeksizin, başdan savarcasına. (Farsça)

muhrip

Tahrip edici, yıkıcı, savaşçı.

muhterib

(Çoğulu: Muhteribin) (Harb. den) Savaşan, harbeden, muhârib.

muhteribin / muhteribîn

(Tekili: Muhterib) Harbedenler, savaşanlar, muhâribler.

mükafaha / mükâfaha

Karşılaşma. Yüzyüze gelme.
Savaşma.

mükafee / mükâfee

Beraberlik, eşitlik, müsavat.

mukatelat

(Tekili: Mukatele) (Katl. den) Muharebeler, savaşlar, kavgalar, dövüşler.
Vuruşmalar, düello yapmalar.

mukatele

Birbirini öldürme, vuruşma, savaş.

mürtes

Muharebede yaralanıp, savaş meydanı dışına nakledildikten hemen sonra vefat eden İslâm mücâhidi.

müstasveb

(Savâb. dan) Doğru sayılmış, mâkul görülmüş.

müstasvib

(Savâb. dan) Doğru sayan, mâkul gören.

mütareke

İki tarafın geçici bir zaman için savaşı durdurması, ateşkes.

müteharib

(Harb. den) Savaşan, harbeden, muharebe eden.

nabiz

Savaşçı, muharip, savaşan.

naverd

Savaş, harb, dövüş, ceng. (Farsça)

naverdgah / naverdgâh

Savaş alanı, harb sahası, muharebe meydanı. (Farsça)

naverdhah / naverdhâh

Savaş isteyen, muharebe arzulayan. (Farsça)

neberd / نبرد

Muhârebe, savaş, harb, ceng. (Farsça)

Savaş. (Farsça)

neberd-pişe

Harb etmeyi sanat edinmiş kimse. Savaşçı. (Farsça)

neberde

Savaşçı, muhârib. (Farsça)

neberdgah / neberdgâh

Savaş yeri, muharebe sahası. (Farsça)

nefir / nefîr

Topluluk, cemaat, savaş için seferber olan topluluk.

nefsa

(Çoğulu: Nefsâvât-Nüfüs-Nifâs-Nevâfis) Yeni doğum yapmış kadın. Loğusa.

netice-i harb

Savaşın sonucu.

netice-i muharebe

Savaş sonucu.

pasinler cephesi

Birinci Dünya Savaşı'nın ilk çıktığı sıralarda Erzurum yakınlarındaki Pasinler yöresinde Ruslar'a karşı açılan cephe.

perhaş

Savaş, harb, muharebe, cidâl, ceng. Kavga. (Farsça)

perhaşcuy

Muharib, savaşçı. Kavgacı. (Farsça)

peygar

Savaş, harb, muharebe, cidal. Kavga. (Farsça)

rezm

Cenk, muharebe, çarpışma, savaş. (Farsça)

rezmgah / rezmgâh

Savaş meydanı, muhârebe sahası. (Farsça)

rezmi / rezmî

Savaşla ilgili. (Farsça)

rezmyuz

Savaşçı, kavgacı, muhârib. (Farsça)

sabık harb-i umumi / sabık harb-i umumî

Birinci Dünya Savaşı.

safder / صفدر

Düşman saflarını yaran, savaşçı. (Arapça - Farsça)

safe

(Çoğulu: Savaf-Sâfât) Kanatlarını havada yayıp uçan kuş.

safşikaf / safşikâf / صف شكاف

Düşman saflarını yaran savaşçı. (Arapça - Farsça)

safşiken / صاف شكن

Düşman saflarını yaran savaşçı. (Arapça - Farsça)

sahibüsseyf

Kılıç sahibi, savaşçı.

sahıre

(Çoğulu: Savahır) Topraktan yapılmış bir kap.

saib

(Savab. dan) Maksada uygun.
Hedefe doğru ulaşan.
Doğru. Yanlışsız. Yanlışlık yapmayan.

sakıa

(Çoğulu: Savâkı) Yıldırım.

sare

(Çoğulu: Savâr) Hâcet, ihtiyaç.
Susuzluk.

sarife

(Çoğulu: Savârif) Değişiklik. Değişme.

savb

Taraf, cihet, yön.
Dökülmek, nüzul etmek.
Savab. Doğruluk, dürüstlük.

savlecan

(Çoğulu: Savâlic) Cirit oynanılan eğri sopa.

savmaa

(Savmea) (Çoğulu: Savâmi') İbadet yeri, hususan Yahudilerin ibadet ettikleri yer.
Hücre.

savr

(Çoğulu: Savâri) Hamle yapmak.
Parçalamak, pâre pâre etmek.
Bir yerde toplanmış küçük hurma ağaçları.

savvane

(Çoğulu: Savân) Bir cins çakmak taşı.

sebi

(Çoğulu: Sebâyâ) Savaşta esir düşen kimse.

sefer / سفر

Senenin kısa günlerinde, insan veya deve yürüşü ile üç günde gidilecek yere gitmeyi niyet ederek, bulunduğu yerin kenar evlerinden dışarı çıkmak.
Harbe gitme, savaş.

Yolculuk, savaş, kez.

Yolculuk, seyahat, gezi. Savaşa gitme. Savaş, muharebe.

Yolculuk. (Arapça)
Savaş. (Arapça)
Kez. (Arapça)

seferber / سفربر

Savaşa gönderilmiş. (Arapça - Farsça)
Savaşa hazırlanmış. (Arapça - Farsça)

seferberlik / سَفَرْبَرْلِكْ

Savaşa hazırlanma hali, savaş hali. (Arapça - Farsça - Türkçe)

Savaş hâli.

Savaşa hazır olma hali.

seferi / seferî / سفری

Yolcu. (Arapça)
Savaş ile ilgili. (Arapça)

şehid

Din uğrunda savaşarak ölen müslüman.

şehid-i dünya / şehîd-i dünyâ

Allah rızâsı için cihâd etmeye, savaşmaya niyet etmeyip, dünyâ kazancı için harb eden kişi. Dünyâ şehîdi.

şehid-i tam / şehîd-i tâm

Allah yolunda savaşırken öldürülen. Dünyâ ve âhiret şehîdi de denir. Tam şehîd.

şehrü'l-haram

Kan dökmek ve savaş yapmak haram olan ay: Muharrem, Recep, Şaban, Ramazan ayları.

şeş-per

Altı kanat. (Farsça)
Eski savaş âletlerinden 6 dilimli bir topuz. (Farsça)

sıffin

Sahabeler arasında meydana gelen bir savaşın adı.

şirceng

Arslan gibi savaşan. (Farsça)

son harb-i umumi / son harb-i umumî

İkinci Dünya Savaşı.

şurta

(Yelkenliye) uygun rüzgâr.
Önde gidip düşmanla savaşan asker.
Polis, jandarma.

tagziye

Gazâ ettirme, din uğrunda savaştırma.

tahtie

Bir kimseyi veya bir şeyi hatalı görmek, hata isnad etmek, yanıltmak. "Bu hatadır" diye iddia etmek.
Ist: "Mezhebim haktır, hata ihtimali var. Başka mezheb hatadır, savaba ihtimal var" diyenler ki, bu hatalı anlayışa izafeten "Tahtie" denmiştir.