üstünlük - Osmanlıca Türkçe Sözlük, lügât, لغت

Âlimlere yakışır olgunluk.
İmân, cömertlik, ihsan, kerem, ilim, ma'rifet, üstünlük, hüner, tefâvüt, inayet.
Artmak.
Artık, (bunun zıddı naks'tır). Bir şeyden bakiye kalmak.

Fazla, ziyade, artık, bâki.
Fazlalık, üstünlük.

Üstünlük, lütuf.

Erdem. (Arapça)
Üstünlük. (Arapça)

ferzane-gi / ferzane-gî

Üstünlük, rüçhaniyet. (Farsça)
Bilgi. (Farsça)

fevkaniyet

Üstünlük.

fevz

Galiplik, zafer, üstünlük, selamet, kurtuluş.

fezail-i a'mal / fezâil-i a'mâl

Amellerin faziletleri, üstünlükleri.

fezail-i ilmiye / fezâil-i ilmiye

İlmi faziletler, üstünlükler.

fezail-i kelamiye / fezâil-i kelâmiye

Sözün üstünlükleri.

fütüvvet

Cömertlik. Başkasını, kendisine tercih etmek. Başkalarının işlerini düzeltmeye çalışmak ve faydasına koşmak. Fütüvvetin başka değişik târifleri de yapılmıştır. Bunlardan bâzıları şöyledir: Kendi nefsinde başkasının üzerine bir meziyet, üstünlük görme mek. Hatâlarını îtirâf edenleri affetmek, hiç kim

galeb

(Galb) Üstünlük. Yeğinlik.

galebe

Üstünlük, üstün gelme.

galebe etmek

Gâlip gelip üstünlük sağlamak.

galebe-i ilmiyye

İlmî üstünlük.

galibiyet

Üstünlük.

Üstünlük, yenme.

galibiyyet

Üstünlük. Yenmek. Mağlub etmek.

hacegan yolu / hâcegân yolu

Daha çok nübüvvet kemâlâtına (olgunluklarına, üstünlüklerine) kavuşturan Hazret-i Ebû Bekir'den gelen yolun, Yusuf-ı Hemedânî hazretlerinden îtibâren aldığı isim. Bu yol sonradan Nakşibendiyye adını almıştır.

hakimiyet / hâkimiyet

Hakimlik, üstünlük, egemenlik.

hakimiyyet / hâkimiyyet

Hâkim oluş. Hükmediş. Âmirlik. Üstünlük. Müdahale ve rakibi kabul etmemek hali.

hegemonya

yun. Kuvvetle ve kıymetli vasıflarla olan üstünlük.
Bir devletin başka bir devlet üzerindeki siyasi üstünlüğü ve baskısı.

Üstünlük ve baskı.

idad

(İded) Üstünlük, galibiyet, zafer.
Kuvvet, zor.

iddia-yı rüçhan

Üstünlük iddiası.

ism-i tafdil

"En üstün, daha üstün, daha iyi" gibi karşılaştırma ve üstünlük ifâde eden sözler.

Renge, şekil ve vasfa dâir (ef'al) vezninde olan mutlak ve uzuv noksanlığına delâlet etmemek üzere mukâyeseli üstünlük ifâde eden sıfatlardır. Daha büyük, en büyük, daha küçük, en küçük, en güzel, daha güzel gibi mânâlara gelir. (Kebir kelimesinin ism-i tafdili: Ekber; sağir kelimesinin ism-i tafdil

izzet

Bir kimse zelil iken kavi ve kudret sahibi olmak. Ziyâdelik ve üstünlük.
Değer, kıymet. Kuvvet. Muhterem ve mu'teber olmak.
Bulunmaz derecede az olan şey.

Üstünlük, yücelik, azîz olma.
Hürmet, saygı. Çünkü bildin mü'minin kalbinde bir Allah var, Niçin izzet etmedin ol beyte kim Allah var.

Üstünlük, yücelik.

Üstünlük, galibiyet.

izzet ve şehamet-i islamiye / izzet ve şehamet-i islâmiye

İslâmiyetten gelen cesaret ve üstünlük.

kahır

Üstünlük, galebe.

kemalat-ı hakikiye / kemâlât-ı hakikiye

Hakikî, gerçek mükemmellikler ve üstünlükler.

kemalat-ı maneviye / kemâlât-ı mâneviye

Mânevî mükemmellikler, üstünlükler.

kemalat-ı medeniyet / kemâlât-ı medeniyet

Medeniyetin mükemmellikleri, üstünlükleri.

kemalat-ı nübüvvet / kemâlât-ı nübüvvet

Peygamberliğe âit üstünlükler olup, evliyâlığın çok yüksek makamlarından biri.

kemalat-ı vilayet / kemâlât-ı vilâyet

Evliyâlığa âit üstünlükler, olgunluklar.

keramet / kerâmet

İkrâm, üstünlük.Hangi peygamberin ümmetinden olursa olsun, velîlerden âdet dışı, yâni fizik, kimyâ ve fizyoloji kânunları dışında meydana gelen şeyler, hâdiseler.

kesb-i imtiyaz

Üstünlük, ayrıcalık kazanmak.

kibriya / kibriyâ

Allahü teâlâya mahsûs azamet, büyüklük, üstünlük, yücelik.

kıymet

Değer, îtibâr, üstünlük.

kut'ül amare / kut-ül amare / كوتول امار

Kut'ül Amare ne demektir?
Yeni kurulan Osmanlı 6. Ordusu'nun Komutanlığı'na atanarak 5 Aralık'ta Bağdat'a varan Mareşal Colmar Freiherr von der Goltz Paşa'nın emriyle Irak ve Havalisi Komutanı Miralay (Albay) 'Sakallı' Nurettin Bey'in birlikleri 27 Aralık'ta Kut'u kuşattı. İngilizler Kut'u kurtarmak için General Aylmer komutasındaki kolorduyla hücuma geçti ancak, 6 Ocak 1916 tarihli Şeyh Saad Muharebesi'nde 4.000 askerini kaybederek geri çekildi. Bu muharebede 9. Kolordu Komutanı Miralay 'Sakallı' Nurettin Bey görevinden alındı ve yerine Enver Paşa'nın kendisinden bir yaş küçük olan amcası Mirliva Halil Paşa (Kut) getirildi.

İngiliz Ordusu, 13 Ocak 1916 tarihli Vadi Muharebesi'nde 1.600, 21 Ocak Hannah Muharebesi'nde 2.700 askeri kaybederek geri püskürtüldü. İngilizler mart başında tekrar taarruza geçti. 8 Mart 1916'da Sabis mevkiinde Miralay Ali İhsan Bey komutasındaki 13. Kolordu'ya hücum ettilerse de 3.500 asker kaybederek geri çekildiler. Bu yenilgiden dolayı General Aylmer azledilerek yerine General Gorringe getirildi.

Kut'ül Amare zaferinin önemi
Kût (kef ile) veya 1939’dan evvelki ismiyle Kûtülamâre, Irak’ta Dicle kenarında 375 bin nüfuslu bir şehir. Herkes onu, I. Cihan Harbinde İngilizlerle Türkler arasında cereyan eden muharebelerden tanır. Irak cephesindeki bu muharebeler, Çanakkale ile beraber Cihan Harbi’nde Türk tarafının yüz akı sayılır. Her ikisinde de güçlü düşmana karşı emsalsiz bir muvaffakiyet elde edilmiştir.

28 Nisan 1916’da General Townshend (1861-1924) kumandasındaki 13 bin kişilik İngiliz ve Hind askerlerinden müteşekkil tümenin bakiyesi, 143 günlük bir muhasaradan sonra Türklere teslim oldu. 7 ay evvel parlak bir şekilde başlayan Irak seferi, Basra’nın fethiyle ümit vermişti. Gereken destek verilmeden, tecrübeli asker Townshend’den Bağdad’a hücum etmesi istendi.

Bağdad Fatihi olmayı umarken, 888 km. yürüdükten sonra 25 Kasım 1915’de Bağdad’a 2 gün mesafede Selmanpak’da miralay Nureddin Bey kumandasındaki Türk ordusuna yenilip müstahkem kalesi bulunan Kût’a geri çekildi. 2-3 hafta sonra takviye geleceğini umuyordu. Büyük bir hata yaparak, şehirdeki 6000 Arabı dışarı çıkarmadı. Hem bunları beslemek zorunda kaldı; hem de bunlar Türklere casusluk yaptı.

Kût'a tramvayla asker sevkiyatı
İş uzayınca, 6. ordu kumandanı Mareşal Goltz, Nureddin Bey’in yerine Enver Paşa’nın 2 yaş küçük amcası Halil Paşa’yı tayin etti. Kût’u kurtarmak için Aligarbi’de tahkimat yapan General Aylmer üzerine yürüdü. Aylmer önce nisbî üstünlük kazandıysa da, taarruzu 9 Mart’ta Kût’un 10 km yakınında Ali İhsan Bey tarafından püskürtüldü.

Zamanla Kût’ta kıtlık baş gösterdi. Hergün vasati 8 İngiliz ve 28 Hindli ölüyordu. Hindliler, at eti yemeği reddediyordu. Hindistan’daki din adamlarından bunun için cevaz alındı. İngilizler şehri kurtarmak için büyük bir taarruza daha geçtiler. 22 Nisan’da bu da püskürtüldü. Kurtarma ümidi kırıldı. Goltz Paşa tifüsten öldü, Halil Paşa yerine geçti. Townshend, serbestçe Hindistan’a gitmesine izin verilmesi mukabilinde 1 milyon sterlin teklif etti. Reddedilince, cephaneliği yok ederek 281 subay ve 13 bin askerle teslim oldu. Kendisine hürmetkâr davranıldı. Adı ‘Lüks Esir’e çıktı. İstanbul’a gönderildi. Sonradan kendisine sahip çıkmayan memleketine küskün olarak ömrünü tamamladı.

Böylece Kûtülamâre’de 3 muharebe olmuştur. İngilizlerin kaybı, esirlerle beraber 40 bin; Türklerinki 24 bindir. Amerikan istiklâl harbinde bile 7000 esir veren İngiltere, bu hezimete çok içerledi. Az zaman sonra Bağdad’ı, ardından da Musul’u ele geçirip, kayıpları telafi ettiler. Kût zaferi, bunu bir sene geciktirmekten öte işe yaramadı.

Bu harbin kahramanlarından biri Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcası olduğu için; diğer ikisi Nureddin ve Ali İhsan Paşalar ise cumhuriyet devrinde iktidar ile ters düştüğü için yakın tarih hafızasından ustaca silindi. 12 Eylül darbesinden sonra Ankara’da yaptırılan devlet mezarlığına da gömülmeyen yalnız bunlardır.

Binlerce insanın kaybedildiği savaş iyi bir şey değil. Bir savaşın yıldönümünün kutlanması ne kadar doğru, bu bir yana, Türk-İslâm tarihinde dönüm noktası olan çığır açmış nice hâdise ve zafer varken, önce Çanakkale, ardından da bir Kûtülamâre efsanesi inşa edilmesi dikkate değer. Kahramanları, yeni rejime muhalif olduğu için, Kûtülamâre yıllarca pek hatırlanmadı. Gerçi her ikisi de sonu ağır mağlubiyetle biten bir maçın, başındaki iki güzel gol gibidir; skora tesiri yoktur. Hüküm neticeye göre verilir sözü meşhurdur. Buna şaşılmaz, biz bir lokal harbden onlarca bayram, yüzlerce kurtuluş günü çıkarmış bir milletiz.

Neden böyle? Çünki bu ikisi, İttihatçıların yegâne zaferidir. Modernizmin tasavvur inşası böyle oluyor. Dini, hatta mezhebi kendi inşa edip, insanlara doğrusu budur dediği gibi; tarihi de kendisi tayin eder. Zihinlerde inşa edilen Yeni Osmanlı da, 1908 sonrasına aittir. İttihatçıların felâket yıllarını, gençlere ‘Osmanlı’ olarak sunar. Bu devrin okumuş yazmış takımı, itikadına bakılmadan, münevver, din âlimi olarak lanse eder. Böylece öncesi kolayca unutulur, unutturulur.

Müşir İbrahim Edhem Paşa’nın oğlu Sakallı Nureddin Paşa (1873-1932), sert bir askerdi. Irak’ta paşa oldu. Temmuz 1920’de Ankara’ya katıldı. Fakat karakterini bilen M. Kemal Paşa, kendisine aktif vazife vermek istemedi. Merkez kumandanı iken Samsun’daki Rumları iç mıntıkalara sürgün ettiği esnada çocuk, ihtiyar, kadın demeden katliâma uğramasına göz yumdu. Bu, milletlerarası mesele oldu. Yunanlılar, bu sebeple Samsun’u bombaladı. Nureddin Paşa azledildi; M. Kemal sayesinde muhakemeden kurtuldu. Sonradan Kürtlerin de iç kısımlara göçürülmesini müdafaa edecektir. Batı cephesinde, kendisinden kıdemsiz İsmet Bey’in maiyetinde vazife kabul etti. İzmir’e girdi. Bazı kaynaklarda İzmir’i ateşe verdiği yazar. I. ordu kumandanı olarak bulunduğu İzmit’te, Sultan Vahîdeddin’in maarif ve dahiliye vekili gazeteci Ali Kemal Bey’i, sivil giydirdiği askerlere linç ettirdi; padişaha da aynısını yapacağını söyledi. Ayağına ip takılarak yerlerde sürüklenen cesed, Lozan’a giden İsmet Paşa’nın göreceği şekilde yol kenarına kurulan bir darağacına asılarak teşhir edildi. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’da bir fedainin vursa kahraman olacağı bir insanı, vuruşma veya mahkeme kararı olmaksızın öldürmeyi cinayet olarak vasıflandırıp kınadı. M. Kemal’e gazi ve müşirlik unvanı verilmesine içerleyen Nureddin Paşa iyice muhalefet kanadına geçti. 1924’de Bursa’dan müstakil milletvekili seçildi. Asker olduğu gerekçesiyle seçim iptal edildi. İstifa edip, tekrar seçildi. Anayasa ve insan haklarına aykırılık cihetinden şapka kanununa muhalefet etti. Bu sebeple antikemalist kesimler tarafından kahraman olarak alkışlanır. Nutuk’ta da kendisine sayfalarca ağır ithamlarda bulunulur, ‘zaferin şerefine en az iştirake hakkı olanlardan biri’ diye anılır.

Halil Kut (1882-1957), Enver Paşa’yı İttihatçıların arasına sokan adamdır. Sultan Hamid’i tevkife memur idi. Askerî tecrübesi çete takibinden ibaretken Libya’da bulundu. Yeğeni harbiye nazırı olunca, İran içine harekâta memur edildi. Irak’taki muvaffakiyeti üzerine paşa oldu. Bakü’yü işgal etti. İttihatçı olduğu için tutuklanacakken, kaçıp Ankara hareketine katıldı. Rusya ile Ankara arasında aracılık yaptı. Sonra kendisinden şüphelenilince, Almanya’ya kaçtı. Zaferden sonra memlekete dönüp köşesine çekildi. Politikaya karışmadı.

Ali İhsan Sâbis (1882-1957), Sultan Hamid’i tahttan indiren Hareket Ordusu zâbitlerindendi. Çanakkale, Kafkasya’da bulundu. Irak’ta paşalığa terfi etti. İttihatçı olduğu için Malta’ya sürüldü. Kaçıp Ankara hareketine katıldı. I. batı cephesi kumandanı oldu. Cephe kumandanı İsmet Bey ile anlaşmadı; azledilip tekaüde sevkolundu. M. Kemal’e muhalif oldu. Nazileri öven yazılar yazdı. 1947’de devlet adamlarına yazdığı imzasız mektuplar sebebiyle 15 seneye mahkûm oldu. 1954’te DP’den milletvekili seçildi. Hatıraları, Nutuk’un antitezi gibidir.

mabihi'l-imtiyaz / mâbihi'l-imtiyaz

Başkalarından ayıran üstünlük ve ayırt edici vasıf.

mecami-i ahlak-ı mütezahime / mecâmi-i ahlâk-ı mütezahime

Hepsi de birbiriyle üstünlük yarışında olan ahlâkî vasıf mecmuaları, toplulukları.

medar-ı imtiyaz / medâr-ı imtiyaz

Üstünlük, ayrıcalık sebebi.

medar-ı rüçhaniyet / medar-ı rüçhâniyet

Üstünlük sebebi.

meyl-üt tefevvuk

Üstünlük elde etmek meyil ve arzusu.

mezaya / mezâyâ / مزایا

Meziyetler, üstünlükler. (Arapça)

mezaya-yı aliye / mezâya-yı âliye

Yüce, yüksek meziyetler, üstünlükler.

mezaya-yı maani / mezâyâ-yı maânî

Mânâlardaki meziyetler, üstünlükler.

meziyet / مَزِيَتْ

Üstünlük.

meziyet-i cezalet / meziyet-i cezâlet

İfade güzelliğindeki üstünlük.

meziyyat / meziyyât / مزیات

(Tekili: Meziyyet) Meziyyetler. Üstünlük vasıfları.

Meziyetler, üstünlükler. (Arapça)

meziyyet / مزیت

Üstünlük. (Arapça)

mufaddıl

Dilediğine dilediği konuda üstünlük veren, lütufta bulunan Allah.

müfahere

Üstünlük yarışı.

muhassenat

(Tekili: Muhassene) Üstünlük sebepleri.
Güzel, hayırlı ve faydalı işler.

mümtaziyet / mümtâziyet

Mümtazlık, seçkinlik, üstünlük.

Seçkinlik, üstünlük.

müreccahiyet

Üstünlük, müreccah oluş.

mütefevvikane

Üstünlükle, üstün gelerek. (Farsça)

mütegallib / مُتَغَلِّبْ

Zorla üstünlük sağlayan.

muzafferiyet

Üstünlük, muzafferlik, düşmana üstün gelme.

naşize / nâşize

Kocasına üstünlük taslayan kadın.

nasr

Yardım, üstünlük, yenme, galip kılma.
Yağmurun her yeri sulaması.

nusrat

Nusrat vermek: Üstünlük vermek.

nusret / نصرت

(Nusrat) Yardım. Cenab-ı Hakkın yardımı, hususen ruhani muavenet. Zafer, galebe, fetih, üstünlük, başarı, düşmana gâlib olmak.

Tanrı'nın yardımı. (Arapça)
Üstünlük. (Arapça)

nüşuze

Kadının, kocasından nefret edip kaçması.
Fık: Kocasına karşı üstünlük iddia eden kadın.

pişi / pişî

İlerleme, üstünlük, tefevvuk. (Farsça)
Önünü gören, ileri görüşlü. (Farsça)

racih-i mercuh

Bürhan ve delillerin tercih ve üstünlük esasları.

rekabet

Başkalarını geçmeye çalışmak, benzerleriyle üstünlük yarışına çıkmak.

Kıskanmak.
Hıfzetmek.
Gözetmek.
Terakkub üzere olmak, başkalarından ileri geçmeğe çalışmak, benzerleriyle üstünlük yarışına çıkmak.
Kendi işini yürütmeğe çalışmak.

rüchan

Üstünlük, yükseklik, üstün olma. Fazilet, haslet veya her hangi bir şey cihetiyle diğerinden üstün olmak.

Üstünlük.

rüçhan

Üstünlük.

rüchan / رجحان

Üstünlük. (Arapça)

rüchaniyet

Üstünlük.

rüçhaniyet

Üstünlük.

rüsti / rüstî

Üstünlük, muvaffakıyet. (Farsça)
Yiğitlik. (Farsça)
Kuvvet. (Farsça)

sahib-kıran

Her zaman muvaffak olan ve üstünlük kazanan hükümdar. (Farsça)

sebeb-i izzet

Şeref ve üstünlük sebebi.

sebeb-i temayüz

Seçkinlik ve üstünlük sebebi.

şefi'

Şefaat eden.
Satılacak bir mal için satın almada üstünlük hakkı olan.

şeref / شرف

Şeref. (Arapça)
Üstünlük. (Arapça)
Kıvanç. (Arapça)

şiar

İz, belirti, işaret, nişan, ayırt edici iyi âdet.
Üstünlük veren işaret.
İnsanın gömleği.
Ölüm.
(Tekili: Şa'r) Kıllar.

sırr-ı tefevvuk

Üstünlük sırrı, esprisi.

tabakat-ı hüsün ve cemal ve fazl ve kemal / tabakat-ı hüsün ve cemâl ve fazl ve kemâl

Güzellik, üstünlük ve mükemmellik tabakaları.

tafaddul

Faziletlilik iddia etmek, üstünlük iddiasında bulunmak.

Üstünlük iddiası.

tafazzul

(Fazl. dan) Üstünlük taslama.

tafdil

Bir şeyi üstün kılmak. Birisini ötekisinden mühim görmek.
Gr: Bir şeyi "en üstün, daha üstün daha çok, en iyi, daha iyi" gibi mânâ ifâde etmesi için mukayese ve üstünlük gösteren ismini söylemek ki, buna "ism-i tafdil" denir. Ef'al () vezninde; efdal (daha faziletli), ekber; (en büyü